امامزاده حیدر گیلوان
در ۷۰۰ متری سمت شمالی روستای گیلوان در داخل باغات انجیر و انار ، قبرستان وسیعی وجود دارد که در وسط این قبرستان بقعه ای موسوم به امامزاده حیدر قرار گرفته است. این امامزاده در درّه ای نسبتا کم عرض در شمال گیلوان قرار دارد. شجره نامه ی این امامزاده بدرستی معلوم نیست اما احتمال دارد که ایشان از سادات علویان بوده باشد.
پیش از زلزله سال ۱۳۶۹ه.ش ، ساختمان امامزاده، بنایی کوچک و گنبد دار بوده که به عنوان یک زیارتگاه کوچک و محلّی مورد توجه و احترام ساکنان منطقه بوده است. در جریان زلزله سال ۱۳۶۹ بنا تا حدود زیادی تخریب شده و گنبد آن کاملا فرو می ریزد. متاسفانه اطلاعات، از بنای امامزاده پیش از مرمّت، محدود و بسیار ناقص است. بر اساس گزارشهای باقی مانده، امامزاده حیدر بنایی ساخته شده از لاشه سنگ و ملاط آهکی با پلان احتمالا ۱۲ ضلعی بوده است.( ثبوتی، ۱۳۷۲، فرم اطلاعات و مشخصات بقاع متبرکه ) با توجه به پلان آرامگاه، احتمال دارد که گنبد این آرامگاه از نوع گنبد های مخروطی بوده است.
توصیف بنا – معماری
بنای فعلی، ساختمانی تقریبا راستگوش است که بر روی سکویی سنگی قرار دارد. با توجه به این که ساختمان امامزاده در زمینهای ناهموار حاشیه رودخانه احداث شده، و با توجه به شیب عمومی منطقه که از شمال به جنوب ( در جهت رودخانه ) است، بنابر این قسمت شمالی بنا در سطحی بالاتر از جنوب آن قرار دارد. در نتیجه سازندگان بنا برای این که شیب زمین را رفع نموده و سطحی تراز ایجاد نمایند، ابتدا سکویی سنگی در بخش جنوب محل امامزاده ایجاد کرده و سپس بنا را بر روی آن ایجاد نمودهاند. سکو از لاشه سنگهای نسبتا بزرگ به شکل تقریبا مربع و در دو سطح بازسازی شده است. اما بر اساس شواهد موجوده، سکوی اولیه نیز در شکل و اندازه سکوی فعلی بوده است. بلندی سکو با توجه به شیب زمین در قسمتهای مختلف،
متفاوت است. بلندترین بخش آن در جنوب ۱۲۰ سانتی متر ارتفاع دارد.
تاریخچه و کارکرد بنا
هرچند شجره نامهای از امامزاده حیدر موجود نمی باشد، امّا بر اساس اظهارات مردم محلی، امامزاده حیدر، از نوادگان امامان شیعه می باشد. در فرم اطلاعات و مشخصات بقاع متبرکه میراث فرهنگی، از آن به عنوان محل دفن یکی از سادات علوی یاد شده است. در خصوص تاریخچه بنا با توجه به تخریب کامل بنا و احتمال برهم خوردن نقشه اصلی در جریان نوسازی نمی توان بنای فعلی را با بناهای دیگر منطقه یا استان مقایسه نمود، بنابر این برای بررسی تاریخچه بنا ناگزیریم تا شواهد محیطی را مورد مطالعه قرار دهیم. با توجه به برجای ماندن چندین اثر تاریخی در پیرامون بنا و ارتباط امامزاده با آنها، احتمال هم عصر بودن امامزاده با آنها دور از تصور نیست. در حدود ۲۰ متری شمال امامزاده بنای کوچکی به شکل چهار طاقی وجود دارد که به نام چهار طاقی یا آتشکده گیلوان معروف است. در جانب شمالی چهار تاقی، تپه ای تاریخی وجود دارد که بنا به نظر باستان شناسان سفالهای سطحی آن مربوط به دوران میانی اسلامی است. در سمت جنوب غرب امامزاده و در کنار جاده خاکی منتهی به آن نیز، تپه ای تاریخی وجود دارد که سفالهای سطحی آن مربوط به قرن سوم و چهارم هجری است. بنابر این با توجه به شواهد موجود و ارتباط امامزاده با آثار پیرامون آن، امامزاده حیدر احتمالا آرامگاهی از دوران میانی اسلام بوده که در زلزله تخریب شده و بعد ها نوسازی گشته است.