آئین ها و جشن های زنجانی ها

ماهی عمودی

عده‌ای معتقدند که هنگام تحویل سال ماهی به طور عمودی، صاف و بی حرکت در آب قرار می‌گیرد و عده‌ای نیز بر این باورند که وقتی ماهی‌ها در یک لحظه به شکلی قرار گیرند که سینه آن‌ها به طرف بالا باشد، سال جدید آغاز شده است.

سفته (پول عیدی)

سینی کوچک برنج و گندم و چند سکه نقره یا طلا که نماد خیر و برکت است، باید در کنار سفره هفت‌سین قرار بگیرد. زیرا هنگام تحویل سال بعد از نگاه کردن به کلام‌الله مجید و آیینه و تلاوت آیاتی چند از کتاب مقدس آسمانی و خواندن دعای مخصوص عید، بزرگ خانواده اولین پول نقره یا طلا را به نام «سفته» از داخل این سینی بر می‌دارد و مابقی سکه‌ها را به سایر افراد خانواده می‌دهد. در حال حضار اسکناس و سکه‌های رایج کشور جای سکه‌های نقره و طلا را گرفته‌اند. هم‌چنین بسیاری از خانواده‌ها علاوه بر انجام مراسم فوق، هنگام تحویل سال ظرف پر از شیری را روی بخاری، اجاق یا آتش کرسی قرار می‌دهند و آن را به جوش می‌آورند و این عمل را نیز مایه فزونی خیر و برکت در سال جدید می‌شمارند.

تخم مرغ پیشگو

هر فرد خانواده زنجانی در شب عید تخم مرغی را لای پوست پیاز قرار می‌دهد و آن را با نخ محکم می‌پیچد و به هنگام دم کردن برنج شب عید، تمام تخم‌مرغ‌ها را ـ به تعداد اعضای خانواده ـ در لای برنج می‌گذارند و نیت می‌کنند. پوست پیاز نقش‌های زیبایی را روی تخم‌مرغ‌ها ایجاد می‌کند. این نقش‌ها توسط مادربزرگ و یا مادر خانواده مورد تعبیر و تفسیر قرار می‌گیرد. به این ترتیب درباره آینده صاحب تخم‌مرغ پیش‌گویی می‌شود.

نگهداری آتش

آتش‌بازی نیز از مراسمی است که به محض تحویل سال در منازل برگزار می‌شود. همه اعضای خانواده کنار شعله‌های آتش جمع می‌شوند و به جست و خیز می‌پردازند و با این عمل اولین دقایق سال نو را با شور و نشاط آغاز می‌کنند. در گذشته از شب چهارشنبه سوری، آتش را روشن نگه می‌داشتند و بوته‌هایی را که باید هنگام تحویل سال نو بیفروزند، با همان آتش روشن می‌کردند. شلیک تیر، ترقه و سایر مواد منفجره نیز در این مراسم رایج است.

کلید گره‌گشا

مراسم فال کلید در شهرستان زنجان در دو نوبت انجام می‌شود، یکی شب چهارشنبه سوری که خود به تنهایی دارای مراسم جداگانه‌ و باشکوهی است و دیگری در شب عید. دختران دم بخت، زنان بیوه و سایر افراد کلیدی را زیر پای راست خود می‌گذارند، نیت می‌کنند و ساکت پشت در خانه‌های خود می‌ایستند و منتظر می‌شوند تا عابری از پشت در خانه آن‌ها رد شود. آن‌ها معتقدند که هر چه عابر پشت در منزل آن‌ها بر زبان جاری سازد، در سرنوشت آن‌ها تأثیر کلی خواهد گذاشت. این مراسم شبیه رسم مشهور «فالگوش» فارسی است و طبیعی است سخنان عابر هر اندازه امیدبخش‌تر باشد، فال فالگوش به سعادت نزدیک‌تر خواهد بود.

آب چهل یاسین

تهیه آب چهل یاسین به هنگام تحویل سال نو یکی از مراسم مذهبی است که در شهر زنجان صورت می‌گیرد. به هنگام تحویل سال نو، اکثر مردان متدین در مساجد جمع می‌شوند و سال نو را با تلاوت قرآن و عبادت به درگاه خداوند متعال آغاز می‌کنند. در این مراسم در داخل یک قدح بزرگ چینی، سوره مبارکه «یاسین» با زعفران و تربت نوشته می‌شود، سپس اهل مجلس چهل بار سوره مذکور را تلاوت می‌کنند و در آب قدح می‌دمند. آنگاه آب قدح را در ظروف پر از آب می‌ریزند و آن را بین اهل مجلس پخش می‌کنند. آب چهل یاسین بین مردم از قداست خاصی برخوردار است و در بیماری‌های صعب‌العلاج به نام شفابخش‌ترین درمان به کار می‌رود.

چهارشنبه سوری

در استان زنجان آخرین چهارشنبه سال را «آخر چهارشنبه» یا «ایلین آخر چرشنبه سی» می‌گویند. چهارشنبه قبل از آخرین چهارشنبه سال را نیز « کول چرشنبه» می‌نامند. خانه تکانی در این زمان صورت می‌گیرد. در صبح روز چهارشنبه سوری دختران و زنان به کنار رودخانه می‌روند و از روی آن می‌پرند. سپس مقداری از آب را سه بار قیچی کرده و به عنوان تبرک به خانه می‌آورند. بعد از غروب خورشید، مردم در بالای پشت‌بام و یا نزدیک در خانه خود آتش می‌افروزند و با پریدن از روی آن به شادی و پایکوبی می‌پردازند. همچنین اقوام و همسایه‌های افراد عزادار قبل از این‌ که در خانه خود آتش روشن کنند، در منزل خانواده‌های داغدار آتش روشن می‌کنند و به هنگام پریدن از روی آن می‌گویند: ـ چیله چیخدی بهار گلدی (چله زمستان رفت و بهار آمد). دختران دم بخت نیز برای سعادت و باز شدن بخت خود آرزو می‌کنند و می‌خوانند: ـ اتیل ، باتل چرشنبه بختیم آچیل در این شب افراد برای رفع مشکلات خود در سال آتی فال‌گوش می‌ایستند. اگر حرف‌های خوب و خوشایند شنیدند، آن را به فال نیک می‌گیرند. بنا بر این همه سعی می‌کنند در این شب حرف‌های خوب و خوشحال کننده و شادی‌آور بزنند. در غروب چهارشنبه سوری از طرف خانواده داماد برای عروس شیرینی، میوه و خلعتی فرستاده می‌شود. از تنقلات و خوراکی‌های این شب گندم بو داده با مقداری کشمش، گردو و سنجد، آجیل شیرین، میوه و شیرینی و از غذاهای مخصوص چهارشنبه سوری برنج سفید و مرغ، آش شیر (شیر برنج) و شش انداز است.

سیزده بدر (چهار تخم روی فرش بهاری)

سیزده نوروز به گردش دسته جمعی مردم شهر اختصاص دارد. در این روز سفره‌های هفت‌سین برچیده می‌شود و مردم شهر از بزرگ و کوچک رو به دشت و صحرا می‌آورند، سبزه سفره هفت‌سین را نیز با خود به خارج از شهر می‌برند و آن را در اولین رودخانه در مسیر خود می‌اندازند. آن‌ها در دشت و کوه، در زیر درخت‌های پر گل می‌نشینند و شادمانی می‌کنند. در این روز دختران دم بخت در صحرا چند ساقه علف را به هم گره می‌زنند و در آن محل برای خود علامتی می‌گذارند و یک هفته بعد دوباره به آن محل می‌روند. آنان بر این اعتقادند اگر گره باز شده باشد، بختشان باز می‌شود. غذایی که معمولاً مردم در این روز می‌خورند، تخم‌مرغ آب پز، کره، سبزی و پنیر تازه است. البته در این روز آجیل نیز که به (چهار تخم) معروف است، فراموش نمی‌شود و جیب‌ها و دستمال‌ها پر از این خوراکی‌ است. یکی دیگر از غذاهای این روز آش ترش است.

بردن پای (سهم)خلعت

یکی از مراسم شب عید، بردن پای (سهم) از طرف بزرگ‌ترها به خانه‌های وابستگان نزدیک آن‌ها است. برای مثال پدر خانواده به دختران شوهرکرده خود، یا برادران به خواهران و خواهرزادگان خود «پای» می‌دهند. «پای» را پلو خورشت، بورانی و همه غذاهایی که برای شب عید تدارک دیده شده است و مقداری پارچه یا پوشاک تشکیل می‌دهد. این مجموعه را در یک سینی بزرگ مسی قرار می‌دهند و روی آن را با پارچه‌های ملیله‌دوزی یا گل‌دوزی شده، می‌پوشانند و یکی از اعضای خانواده سینی را روی سر می‌گذارد و آن را با احتیاط حمل می‌کند. به کسی که پای را می‌برد، هدیه‌ای مانند پیراهن، جوراب، تخم‌مرغ رنگ شده، پول نقد و مانند آن می‌دهند. منظره حمل سینی و پارچه‌های رنگارنگی که بر روی آن انداخته شده در غروب آفتاب آخرین روز سال بسیار جالب و دیدنی است. در شب عید اغلب کوچه‌ها و خیابان‌ها مملو از این «پای» بران می‌شود. این مراسم همچنان در برخی از روستاهای استان زنجان برگزار می‌شود.