آرامگاه میرزا ابوالقاسم مجتهد

در این آرامگاه حداقل دو شخصیت مذهبی مدفون است. نخست آیت اله محمد کاظم، پدر میرزا و سپس در سال ۱۲۹۲ هجری قمری میرزا ابوالقاسم مجتهد پسر ایشان، در این محل دفن شده است.

بنای آرامگاه در کلیات از دو قسمت تشکیل یافته، قسمت نخست، ایوان ورودی  و اطاق های جانبی آن و قسمت دوم شبستان می باشد. سقف ایوان با قوسهای پنج او هفت تند مزیّن است و در بالای آن پوشش آجری یکنواختی را از ایوان سلب می نماید. در طرفین این ایوان دو ستون نمای چسبیده به آن تعبیه شده است.

اطاق های ایوان دو طبقه بوده و از سمت جنوبی راه پلّه ای دارد که به پشت بام هدایت می گردد.

قسمت دوم که محل اصلی آرامگاه است بلاواسطه پشت سر ایوان احداث شده و سقف شبستان را گنبدی با ساقه ی نسبتاً بلند پوشش می نماید. ارتفاع ساقه گنبد زیاد و نسبت به ارتفاع عرقچین نامتناسب است. به هر تقدیر روشنایی شبستان از طریق شباک های ساقه گنبد تأمین می گردد. تار و پود بنا از آجر و تقریباً فاقد تزیینات می باشد.

آرامگاه میرزا در وسط محوطه ای که با استفاده از دیوار محاط گردیده قرار دارد و در مدخل این محوطه یک واحد عنصر شبیه به مناره ایجاد شده است. پلان این مناره آجری در رقوم کف فعلی، هشت ضلعی متمایل به منتظم و سپس پلان آن به دایره تبدیل شده و پایان بخش آن مقرنس های آجری نسبتاً زیبا آن را مزیّن نموده اند. در وضعیت فعلی، آرامگاه میرزا مشکل حاد استاتیکی ندارد و زدودن کاه گل موجود از گنبد و بند کشی کل بنا ضرورت دارد. دیوار محوطه بنا در سال های اخیر توسط شهرداری بازسازی شده است. آرامگاه با عنایت به قدمت و سبک معماری آن دارای بار فرهنگی تاریخی بوده و لذا امر حفاظت بر آن مترتب می باشد.

میرزا ابوالقاسم مجتهد (۱۹۲-۱۲۲۴ ه.ق)

یکی از حوادث بزرگی که در تاریخ زنجان روی داده و بر مسیر و سرنوشت بعدی شهر تأثیر بسزایی داشته است ، بی گفتگو قیام شخصی به نام ملامحمدعلی زنجانی (علیمردان خان) در سال ۱۲۶۷ ه.ق بر علیه حکومت وقت است. حاکم زنجان در این موقع امیر اصلان خان مجدالدوله ، دایی ناصرالدین شاه بود که بلافاصله پس از مرگ محمد شاه قاجار (۱۲۶۵ ه.ق) به اصرار مهدعلیا ، مادر ناصرالدین شاه ، جایگزین عبدالله میرزا فرزند یازدهم فتحعلی شاه شده بود.

ملامحمدعلی به سبب فتواهایی که صادر می کرد اعتبار و شهرتی کسب کرده بود ، از جمله روزه متوالی سه ماهه رجب و شعبان و رمضان – واجب نمودن نماز نافله و جعفرطیار – حرام دانستن متعه و … با توجه به این که دوران وی مواجه با اوج گیری دعاوی سیدعلی محمدباب بود ، روحانیون وقت(از جمله میرزا ابوالقاسم مجتهد) وی را به بابیت منتسب کردند تا نفوذ و محبوبیت وی را از بین ببرند. جالب آنکه وی این اتهام را تلویحا” می پذیرد و به خویشتن لقب حجت میدهد تا بابیان زنجان را که تعداد کمی نبودند با خود همراه سازد . امّا در یکی از گزارش های نماینده سیاسی بریتانیا در ایران به وزارت خارجه آن کشور آمده است وی در نامه ای به امیرکبیر این اتهام را نپذیرفته است و گویا امیرکبیر پاسخ داده بود ملامحمدعلی برای اثبات ادعای خویش باید به دربار آمده و خود را تسلیم نماید. نتیجه اینکه این فتنه بیشتر ریشه های سیاسی و اجتماعی داشته تا مذهبی. در نهایت این اختلاف شدید میگردد ، بنحوی که هر دو طرف حکم به جهاد میدهند و درگیری خونینی بین طرفداران ملامحمد علی و روحانیون صورت میگیرد. نیروهای دولتی نیز به نفع روحانیون زنجان وارد عمل شده و پس از کشته شدن ۱۵۰۰ سرباز و هزاران نیروی مردمی پایان می پذیرد و ملامحمدعلی در این جنگ کشته می شود.

فتوای قتل و اعدام طرفداران ملامحمدعلی زنجانی(علیمردان خان) توسط دو شخص صادر می شود: مرحوم آقای سیدمحمد و مرحوم آقای میرزا ابوالقاسم مجتهد . به عنوان مثال یکی از طرفداران ملا محمد علی به نام “شیخی” که در شجاعت نامدار شهر بود ، توسط ایشان اعدام گردید.

آن چه که می توان راجع به خاندان میرزایی و سایر روحانیون متنفذ شهر گفت این است که اداره شهر با موافقت ایشان صورت می گرفته و حاکمان همیشه در مسائل مختلف نظر آنها را لحاظ میکردند.

از میرزا ابوالقاسم بیش از پنجاه کتاب و رساله باقی مانده است و گویا در یکی از السنه خارجی نیز مهارت و تسلّط داشته است. وی در اواسط روز دوشنبه سوم جمادی الاولی سنه ۱۲۹۲ در سن هفتادسالگی دارفانی را وداع می کند و در مقبره مخصوص به خود در خارج شهر (آن روزگار ) دفن می گردد.

ادوارد براون که در سال ۱۸۸۷ میلادی (۱۳۰۵ه.ق) از زنجان عبور نموده در کتاب خود می نویسد:” ما از دروازه غربی شهر زنجان وارد شهر شدیم و از طرف راست قبرستان بزرگی که گنبد دو امامزاده در آن دیده می شد عبور کردیم” . که منظور وی همان مقبره مرحوم میرزا و مرحوم سیدمحمد مجتهدی در شمال شرقی گورستان پایین است.

سه فرزند ذکور از مرحوم حاج ابوالقاسم باقی می ماند به نامهای حاج میرزا ابوالمکارم – حاج میرزا ابوطالب  و حاج میرزا ابوعبدالله .

حاج میرزا ابوالمکارم (۱۲۵۵-۱۳۲۰ ه.ق)

وی در سال ۱۲۹۲ ه.ق به منتصب قضا و فتوی و مرجعیت در زنجان می رسد و در پیش آمد قضایای مشروطیت و فتنه و فسادی که بر اثر آن بین مردم بروز کرده آن مرحوم به همراه ملاقربانعلی معروف به حجه الاسلام رو به خواباندن انقلابات و تسکین احوال عامه دخالت های مؤثر داشته است. وی در سال ۱۳۳۰ ه.ق در زنجان به سن هفتادو پنج سالگی وفات کرده و در جوار پدرش ، بقعه میرزایی به خاک سپرده می شود.

حاج میرزا ابوطالب (۱۲۵۹-۱۳۲۹)

دومین فرزند حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد است که برخی وی را مخالف مشروطه و برخی از طرفداران شیخ فضل الله نوری دانسته اند. وی در سال ۱۳۰۰ ه.ق وطن خود را به تهران منتقل کرده و در آن جا با شاهزاده خانمی از خاندان قاجار که گویا دخترعموی ناصرالدین شاه بوده ، ازدواج می نماید. وی زندگی مرفهی داشته اما در نهایت در جریان مشروطیت پس از دریافت نامه های تهدیدآمیز بطرز مشکوک و مبهمی در خانه خود وفات می یابد.

حاج میرزا ابوعبدالله (۱۶۲-۱۳۱۳)

کوچکترین فرزند ذکور حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد است . پس از تحصیل علوم در قزوین – مشهد و سبزوار به زنجان برگشته و تا پایان عمر به ارشاد و تألیف متاب در این شهر می پردازد . وی عکاسی را جایز نمی دانستند ، لذا عکسی از ایشان در دسترس نیست.

خاندان میرزایی و مشروطیت:

فرزندان میرزا ابوالقاسم و سایر طلاب مدرسه و مسجد سید در جریان مشروطیت (۱۳۲۷ه.ق) نقش مؤثر داشتند. آن ها به دلیل انحرافاتی که در مشروطه بروز کرده بود با مشروطه خواهان از جمله نمایندگان آن ها در زنجان مانند عظیم زاده و علی اکبر خان که از طرف یپرم خان ارمنی برای تبلیغ مشروطه به زنجان آمده بودند به مخالفت برخواستند . به نحوی که در اثر سوء استفاده یکسری اشخاص ثالث به زدوخورد نظامی بدل شده و در نهایت، عظیم زاده و علی اکبرخان به قتل می رسند . یپرم خان نیروی کمکی از تهران به زنجان می فرستد و خود نیز به زنجان می آید و سرانجام زنجان به تصرف مشروطه خواهان در می آید و حاج ملاقربانعلی معروف به حجه الاسلام به خارج از زنجان می گریزد اما در مدت کوتاهی به دست جهانشاه خان افشار گرفتار آمده و به کاظمین تبعید می شود.

آثار و بناهای بجا مانده از خاندان میرزایی :

مسجد و مدرسه میرزایی بالا و پایین در شهر زنجان توسط حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد بناگردیده است.

این دو بنا در قسمتی از بازار زنجان (بین خیابان فردوسی تا ابتدای بازار پایین) که به بازار و راسته میرزایی مشهور است واقع گردیده است. همچنین گفته می شود در جبهه شمالی بازار ، روبروی مسجد میرزایی نجفی(پایین) ، کوچه میرزایی واقع است که خانه میرزایی ها نزدیک به بازار ، سمت شرق کوچه قرار دارد.

منابع:

فصلنامه فرهنگ زنجان تابستان ۷۹

فصلنامه فرهنگ زنجان بهار ۸۰

کتاب فرهنگنامه زنجان : محمدرضا روحانی

کتاب تاریخ زنجان: رامین سلطانی

کتاب تاریخ زنجان : هوشنگ ثبوتی