بازار زنجان (بزرگترین و طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران)

بزرگترین بازار سرپوشیده ایران واقع در شهر زنجان می باشد. بازار زنجان از مکان های تاریخی و قدیمی و دیدنی شهر زنجان و ایران می باشد. که به نوبه خود یک اثر هنری تمام عیار محسوب می شود. اماکن تاریخی و تفریحی بسیاری در این بازار وجود دارد. در ضمن بازار زنجان یکی از قدیمی ترین و بزرگترین بازارهای سرپوشیده ساخته شده در ایران می باشد. این یازار در مراحل گوناگون تکمیل و احداث شده است. بازار زنجان ارتباط ویژه ای با سایر قسمتهای جامعه داشته.  وبسیاری از اتفاقات و حوادث مختلف در این مجموعه واحد به وقوع پیوسته است. در این پست کلیه سراها و کاروانسراها،حمام ها و راسته ها و بخشهای مختلف بازار شرح داده شده است. در ضمن در این پست به کالبد و بافت کلی بازار زنجان اشاره شده است. 

داد و ستد بازار زنجان با کردستان در قدیم

ارتباط بین زنجان با مناطق مرکزی از طریق کردستان بوده است. در ضمن نیاز روستاییان اطراف به ویژه در بخش های جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی عمده شرق – غرب. وجود پل میربهاء الدین مؤید این مطلب است. که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه با زنجان از طریق این پل و راهی که از آن به شهر و بالطبع به بازار منتهی می شود. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه عمده جستجو کرد. بررسی نقشه بازارو شهر زنجان نشان می دهد که تلاقی، در محل برخورد کوچه حمام میربها الدین با راسته بازاراست. حمام میربها مسجد میرزایی ومنازل مسکونی با ارزشی که در این بخش وجود دارد این نظر را قوت می بخشد.

نزدیکی به میدان ورکجی ها در سمت (غرب) آن با توجه به چگونگی شکل گیری شهر می باشد. نقشی که اینگونه میادین در شهرها و بازارها ازدیگر از دلایل اثبات این مدعاست. موقعیت شهر و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است.  که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت مشرق میباشد. بخش شرقی بازار و متأخرتر از بخش غربی آن است. چرا که حصار شهر در بخش غربی در حوالی خیابان اصغریه بوده است. و این امر امکان تصور رشد بازار را در خارج از شهر منتفی می دارد. 

کاربرد بازار و پیدایش بازار

فضایی که دادو ستد، کالاها و خدمات و یا محل اجتماع خریداران و فروشندگان است آن انجام پذیرد بازار گویند. در اقتصاد سنتی ایران بازار معمولاً مکانی مسقف بوده است. که در آن صنف های مختلف در راسته های خاص خود به داد و ستد اشتغال داشته اند. بدین ترتیب بازار سنتی به دلیل مرکزیتی که در امور اقتصادی و تجاری داشت. خود به خود به مرکز زندگی سیاسی و اقتصادی  نیز تبدیل می شد.

انواع بازار

انواع بازار در ایران دو نوع می باشد که در زیر هر دو نوع بیان می شود :

نوع اول :

۱-بازارهای روستایی ۲-بازارهای عشایری ۳-بازارهای شهری

نوع دوم :

۱-بازار های بین المللی.  ۲-بازار های ملی. ۳-بازار منطقه ای. ۴-بازارهای محلی. ۵-بازار شهر ( بازار اصلی شهر).

در مورد بازار محلی خود با توجه به موقعیت قرار گیری به انواع مختلفی تقسیم شده است :

بازار ناحیه ای  -بازارچه محلی -بازار بیرون شهری -بازار زیارتی

اما موضوع بحث ما در این پست، مربوط می شود به بازار شهر(بازار اصلی شهر) میاشد.

تاریخ و زمان ساخت بازار زنجان

بازار زنجان در دوران آغا محمد خان قاجار آغاز و در سال ۱۲۱۳. در زمان فتحعلیشاه قاجار خاتمه یافته است. مساجد و سراها و گرمابه‌ها در سال ۱۳۲۴ به مرور زمان به آن اضافه شده‌است.  بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و پایین و قسمت شرقی و غربی تقسیم شده‌. گستردگی جغرافیایی بازار زنجان دارای تنوع بسیاری می باشد. تنوع راسته‌ها، سراها و کاوانسراهای درون‌شهری در راسته‌های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته است. وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده‌است. این بازار که طولانی‌ترین و بزرگترین بازار ایران و جهان می باشد. بازار زنجان از سوی غرب و شرق گسترده می باشد. بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده‌است.

خصوصیات بازار زنجان از لحاظ معماری داخلی

ازگرمای سوزان تابستان. یخبندان زمستان. نا آرامیهای پاییز، ساعتی را می توانیم به بازار زنجان رفته و در آسایش کامل در آن خرید کنیم. و از دیدن معماری زیبای بازار بزرگ زنجان لذت ببریم. هر قسمت از این بازار همانند طاقها و سرا ها و … شاهد حوادث تاریخی بوده است. در این پست برآنیم که بزرگترین بازار سنتی و سرپوشیده ایران یعنی بازار زنجان را برای شما عزیزان معرفی کنیم.  

اقلیم و آب و هوای سرد منطقه ارتفاع کوتاه باعث ساخت فضاهای مختلف بازار شده است. سقف بازار زنجان ارتفاع کوتاهی دارد. نسبت عرض به دهانه در آن حدودا یک به یک یا کمی بیشتر است. نورگیری و تهویه فقط از روزنه های مرکزی سقف صورت می گیرد.

این روزنه ها برای ورود و خروج هوا قابل کنترل است. روزنه های جانبی در راسته های اصلی دیده نمی شود. این روزنه های سقفی به اشکال شش ضلعی، هشت ضلعی و مدور شکل گرفته اند. همین امر از شاخص های شکلی بازار محسوب می شوند. به منظور توسعه فضاهای بازار سقف برخی از امتدادهای راسته های روباز میباشد. بازار میوه فروشان نمونه ای از این موضوع است. این قسمت در سال های اخیر با خرپای چوبی و ورق های فلزی و ایرانیت پوشیده شده است.

مصالح اصلی به کار برده شده

مصالح اصلی در ساخت دیوارها و طاق های بازار آجر میباشد. در برخی از ستون های رواق های سراها سنگ تیشه ای به کار رفته است. تزئینات مختصر آجر کاری در سرای بهجت به چشم می خورد. تزئینات کمی از کاشی آبی رنگ با آجر نیز در سقف بعضی از راسته ها به کار رفته. نمونه های ترکیب کاشی و آجر را می توان مشاهده کرد. این ترکیب در دالان ورودی و نماهای گرداگرد حیاط سرای ملک و سرای دوخان دیده می شود.

عناصر شاخص کالبدی

ازعناصر شاخص کالبدی در بازار زنجان می توان به مسجد و مدرسه سید و تیمچه حاج ابراهیم اشاره کرد. گنبد فیروزه ای مسجد سید و کاربندی زیبای تیمچه حاج ابراهیم از معدود عناصری هستند. که نسبت به بازار مسطح زنجان ارتفاع گرفته و از فاصله ای دور قابل رویت است.

بعضی از عناصر اصلی بازار زنجان 

۱- راسته یا گذرگاه اصلی و فرعی بازار. ۲- سرا و کاروانسرا(خان). ۳- تیمچه. ۴- قیصریه. ۵- میدان. ۶- دالان. ۷- چارسوق. ۸- کارگاه. ۹- کارخانه. ۱۰- خانبار یا کالنبار. ۱۱- دکان.

نقشه و تقسیم بندی بازار زنجان

در کل بازار زنجان به دو بخش: بازار بالا (یوخاری باش) و بازار پایین (اشاقه باش) تقسیم شده است.

بازار بالا ( یوخاری باش )واقع در بازار زنجان

بازار بالا زنجان قسمتی از بزرگترین و طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران می باشد. قسمت یوخاری باش از نظر تاریخی و ساخت اندکی مقدم بر اشاقه باش (بازار پایین) است.

بازار بالا ( یوخاری باش ). مجموعه بازار بالا شامل بازار قیصریه، بازار بزازها، بازار حجت الاسلام، بازار امامزاده و بازار عبدالعلی بیک است. این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، اهمیت دارد.

در این قسمت مهمترین سراهای این بخش نام برده می شود.

۱- سرای حاج علی قلی. ۲-سرای حاج کربلایی علی. ۳-سرای ناصریه، ۴- سرای بهجت. ۵-سرای مشهدی علی. ۶- سرای حاج شعبان ۷-سرای حاج شامی بالا و ۸- سرای حاج شامی پایین  ۹- سرای دخان. ۱۰- سرای گیلک. ۱۱- سرای روغنی. ۱۲- سرای شاپوری. ۱۳- سرای تیرچیلر (انگورانی). ۱۴٫ یوسفعلی پناهی. بحرینی ۱۵٫ سرای قجر رضا را نام برد. به جز سراها، سه تیمچه کوچک به نام های۱-تیمچه حاج ابراهیم. ۲-تیمچه سید اسماعیل ۳-تیمچه چهار دربی. از مهمترین عناصر بازار بالا به شمار می روند.

بازار پایین ( اشاقه باش ) واقع در بازار زنجان 

بازار پایین زنجان قسمتی از بزرگترین و طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران می باشد. بازار پایین (اشاقه باش)، مجموعه بازار پایین به ۹ راسته می باشد. زرگرها. بزازها. کفاش ها. سراج ها. کلاهدوزها. صندوق سازها. رنگرزها. میوه فروش ها و جگر پڑها تقسیم شده است. در بازار پایین با توجه به عرضه و داد و ستد تولیدات محلی صورت میگرفت. این دادوستد از طریق دو باب کاروانسرای گلشن و ملک انجام میشد. که محصولات قصبات به آنجا حمل می گردیده تغذیه می شده. این فضاها امروزه تبدیل به انبار کالاهای وارداتی شده است.

در بازار پایین دادو ستد سایر محصولات محلی صورت می پذیرفته. این خرید و فروش از طریق دو باب کاروانسرا انجام میگرفته. که محصولات را از قراء و قصبات به آن جا حمل می کردند. در آنجا این محصولات خرید و فروش می شده است. تا قبل از توسعه راه ها و تردد ادوات موتوری در سال های اخیر. این اماکن با عملکرد های نخستین مورد استفاده بوده است. اما امروزه تبدیل به انبار کالاهای وارداتی شده است. از کاروانسراهای این بازار، سرای گلشن و سرای ملک است که در سال ۱۳۴۵ ه ق. بازسازی و مرمت گردیده اند. در جهت برطرف ساختن نیاز اجتماعی و مذهبی، این بازار دو مسجد را در خود جای داده است. که عبارت اند از: مسجد میرزایی مسجد قائمی. و گرمابه های بلوری و معینی. در مجموعه محل خاصی را اشغال نموده اند.

سراهای بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران

تعدد سراها نشان گردر بازار نقش مهم بازار زنجان را در تجارت منطقه، اشهری و حتی بین المللی می باشد. این سراها به صورت یک طبقه و کاملا گسترده هستند. دسترسی ها به عنوان مهم ترین عامل فعال کننده سراها در بازار زنجان شناخته می شوند. حیاط ها از طریق دالان ها با راسته های اصلی بازار و از طریق راه های تغذیه کننده پشت بازار با شبکه دسترسی شهر ارتباط می یابند. در خقیقت حیات خویش را تضمین می کنند. دالان های ارتباطی بین سراها، راسته ها و حیاط ها به صور متنوعی شکل گرفته اند. چنین تنوعی در نحوه ترکیب این عناصر وجه شاخص بازار زنجان است.

مسیر های ارتباطی در سراها

هر سرا در این بازار از حداکثر مسیر ارتباطی بهره جسته است. مثلا سرای حاج قلی با ۵ دالان و سرای حاج کربلایی علی، با ۴ دالان به راسته بازار راه دارند. ارتباط سرای گلشن با راسنه اصلی از طریق ۳ دالان موازی صورت می گیرد. سرای ملک، یک حیاط و دالان های متعدد دارد. در سرای حاج شعبان، شبکه رواق ها در خور توجه است. و سرای ناصریه حیاط های متوالی و ورودی های متعدد دارد. گرداگرد حیاط سراها با توجه به شرایط اقلیمی، رواق هایی ساخته شده است. این رواق ها یک طرف، دو طرف، سه طرف و گاهی چهار طرف حیاط مرکزی را احاطه کرده اند.

درحقیقت سلسله مراتب دسترسی و حرکت پیاده از طریق راسته اصلی به دالان کشیده شده است. در امتداد دالان ها به رواق های دور حیاط سرا تداوم پیدا کرده است. برخی از این سراها دارای خانباز هستند. خانبارها به صورت حیاطی در پشت سرا قرار دارند. دسترسی سرا را از طریق کوچه های پشتی مهیا می سازند. امروزه اغلب این خانبازها در حالت تخریب هستند و یا اینکه به صورت متروک رها شده اند.

راسته های بازار بالا و راسته بازارپایین (بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران)

راسته های بازار زنجان عبارتند از:راسته عبدالعلی بیگ. راسته امامزاده. راسته حاج حسن. راسته میوه فروشان. راسته خامه فروشان. راسته شیطانه بازار بالا. راسته بازار بزرگ بالا. راسته پنیر فروشان، راسته پشت بازار. (مسجد چهل ستون و حجه الاسلام در آن قرار دارد). راسته بازار حجه الاسلام، راسته قیصریه، راسته قیصریه کوچک خیان فردوسی امروزی). راسته بازار حلاجها، راسته بزارها. راسته کفاش ها، راسته عطاران. راسته کلاهدوزان، راسته حلبی سازها. راسته آهنگران، راسته صباغان. (بویاخچی لار یا رنگرز ها). راسته پالان دوزها، راسته نجارها، راسته شیطانه بازار بالا و راسته صندوق سازان.راسته بازار پایین، راسته شیطانه بازار پایین. راسته بازار مسگرهای پایین. چنانکه ذکر شد بازار زنجان از دو بخش اصلی بازار بالا و پایین تشکیل یافته است.

در بازار پایین زنجان بیشتر کالاهایی عرضه می شوند. که مورد نیاز مشتریان روستایی است. بازار قیصریه عرضه کننده کالاهای لوکس و بازار بالا به عرضه پارچه و کفش اختصاص دارد. در ضمن خیابان فردوسی که در دوره پهلوی احداث شد. که بازار را به دو نیم کرده  است.  و اکنون به عنوان مرز تقریبی دو قسمت بازار بالا و پایین شناخته می شود.

راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی جنوبی شروع شده است. پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی در خیابان اصغریه با پایان می رسد. و حدود یک کیلومتر درازا دارد.

توضیح مختصر در مورد معماری

در این بازار از روش پوشش طاق و تویزه استفاده شده است. قوس های پنچ او هفت تند و کند از اهم طاق های آن می باشند. هنگام خروج از راسته قیصریه به سوی خیابان، منظر سبزه میدان به روی ما گشوده می شود. که محل دارالحکومه و تلاقی دو عنصر بازار و میدان به شمار می رود. اگر چه خیابان فعلی از محل جلوخان این بازار عبور کرده است. لیکن پیوند این دو عنصر شهری با یکدیگر قطع نشده است. در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکیدگر شکل می گیرند. که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند.

این دو راسته، راسته امام زاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند. سراهای حاج علیقلی، حاج کلبعلی، حاج شامی بالا و پایین، حاج رحمان قربانی و راسته های فرعی. حاج حسین، حاج حیدر، ترابی، رستم خانی. صباغ ها و انگورانی، بازارهای میوه فروشان، حلبی سازها و مرسل، تیمچه های چهار دربی. میدان آهنگران از طریق این دو راسته به هم مرتبط می شوند.  فضاهای سرپوشیده بازار در زنجان با اجزاء و اندام های خود به تدریج بسیاری از کارگاه ها و تأسیسات تفننی و مذهبی و اجتماعی را در خود تنیده اند. مانند قهوه خانه ها، آب انبارها، تکیه گاه ها، مساجد، زورخانه ها و غیره.

اجزای تشکیل دهنده

میادین، کاروانسراها، سراها، عنصری مکمل  بوده اند. همچون مسجد جامع. تیمچه ها. آب انبارها و حمام ها. از جمله اجزاء تشکیل دهنده معماری بازار زنجان می باشند. 

عناصر اصلی سراهای بازار زنجان عبارتند از: ورودی، حجره، حیاط.

 عناصر فرعی عبارتند از: پیش طاق، دالان، هشتی و رواق.

 آب انبارهای بازار زنجان عبارتند از: آب انبار حاجی میر بهاء الدین.  آب انبار مسجدی پری پایین.  آب انبار مسجد پری بالا و آب انبار حاج لطف الله.

حمام حاج داداش و حمام میرلی از جمله حمام های موجود در بافت بازار زنجان هستند. نخستین آن ها در حال حاضر با تغییر کاربری به رستوران سنتی تبدیل شده است. دومی علیرغم کاهش روز افزون مراجعه کنندگان به عنوان حمام مورد استفاده قرار می گیرد.

ورودی ها و مساحت بازار زنجان 

این مجموعه بازار با ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی (کوچه) به شبکه ارتباطی کل شهر راه دارد. این مجموعه ۹۴۰ باب مغازه دارد و پایگاه فعالیت دهها نوع شغل، اعم از تولیدی و خدماتی است. مجموعه بازار زنجان، در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار احداث شده است. که ۵ هکتار آن به فعالیت اقتصادی در نظر گرفته شده. ۷ هکتار آن برای سکونت، یک هکتار آن جهت اماکن عام المنفعه در نظر گرفته شده. ۲ هکتار دیگر آن برای شبکه ارتباطی اختصاص یافته است.

این مجموعه، از قدیم الایام، محل مناسبی برای برخورد آرا و افکار اجتماعی بوده است. و از نظر حفظ آداب و سنن ملی و مذهبی، نقش تعیین کننده ای را ایفا کرده است. کالبد و پوشش سقفی بازار طوری ساخته شده که انطباق کامل با اقلیم منطقه داشته باشد. و در داخل آن، تغییرات هوای بیرون احساس نمی شود.

راسته های بازار زنجان

در این قسمت فقط نام راسته های بالا ذکر شده است. توضیح کامل راسته های بازار زنجان در قسمت مربوطه شرح داده شده است.

۱-دال راسته راسته پشتی شرقی و غربی.  ۲-راسته قیصریه ( سید).  ۳–راسته سید اسماعیل.   ۴-راسته صباغ ها.   ۵-بازار انگورانی.  ۶-راسته حجت الاسلام.  ۷-راسته بازار زرگرها.۸-راسته امامزاده.   ۹ –راسته حاجی حسن.  ۱۰-راسته ابوالحسن عارف.  ۱۱-راسته عبدالعلی بی.  ۱۲-راسته ترابی. ۱۳-شیطانه بازار.  ۱۴-رحمانه بازار.

کاروانسرا ها (سرا ها) و معماری آن ها

کاروانسراها و سراهای بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران از با ارزشترین عناصر معماری بازار به حساب می آیند. سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند. همگی این کاروانسرا ها دارای حیاط مرکزی هستند. نکته مهم درمورد سراها چگونگی ارتباط آن ها با راسته و نحوه حرکت در داخل آنها است. این معماری ها از شرق به غرب بوده است. سراهای بازار زنجان بر اساس این مطلب به چند دسته تقسیم می شوند:

۱-سراهای یک حیاطی. ۲- سراای چند حیاطی. ۳- سراهای یک دالانی. ۴- سراهای چند دالانی. ۵- سراهای ترکیبی. تمامی این تقسیمات را می توان تحت عنوان سلسله مراتب شهری در شهرهای ایران دسته بندی نمود. سراهایی که حیاط دارند اغلب سراهای شهری هستند. بدین معنی که برای استفاده بازار ساخته شده است. و نقش آن ها در رابطه با خود شهر است. چرا که فضای آن ها به منظور استقرار تجارتخانه، کارگاههای تولیدی و خدماتی و انبار طراحی شده است.

کاروانسرا ها و سراها  تیمچه های بازار بالا

در این قسمت فقط نام سرا ها و کاروانسراهای بازار بالا ذکر شده است. توضیح کامل در قسمت مربوط به سراها و کاروانسراهای بازار زنجان به طور مفصل ذکر شده است.

۱-سرای بهجت.  ۲ –کاروانسرای پاشا (پاشا کاروانسرا).  ۳-سرای حاج ابراهیم(کلاهدوزان).   ۴-سرای حاج شامی بالا.    ۵-سرای حاجی کلبعلی.  ۶-سرای ناصریه (اوزون دالان).  ۷-سرای حاجی علی قلی.   ۸-سرای دخان.  ۹-سرای روغنی.  ۱۰-سرای تیرچی لر. (انگوراتی).  ۱۱–فجر رضا.   ۱۲-بانک تهران بازار.  ۱۳-بانک ملی(تیمچه قربانعلی نوروزی).   ۱۴-تیمچه چهار دری(دورت قاپی). ۱۵-سرای حاجی شامی پایین. ۱۶-سرای صمدی.  ۱۷-سرای شاطر على (رنگرزان ).  ۱۸-سرای قربانی.  ۱۹-قدیری کاروانسرا.   ۲۰-سرای ثلاث.  ۲۱- سرای سندانی.  ۲۲-سرای نصیری.  ۲۳-سرای پناهی(بحرینی).  ۲۴-سرای حاج فرج عباسیون.  ۲۵-سراهای تخریب شده راسته امامزاده.   ۲۶-کاروانسراهای دیگر محله قدیمی دباغ ها.   ۲۷-کاروانسراهای دیگر محله قدیمی دباغ ها.

کاروانسرا ها و سراها های بازار پایین 

در این قسمت فقط نام سراها وکاروانسراهای بازار پایین را نام میبریم.سراها واقع در بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران می باشد. توضیح کامل در قسمت مربوط به سراها و کاروانسراهای بازار  زنجان به طور مفصل ذکر داده شده است.

۱–سرای ملک.  ۲- سرای شاپوری.  ۳-سرای گیلک.  ۴- سرای گلشن.  ۵-سرای حاج سید فتح الله. ۶-سرای حاج جواد. ۷-سرای نهالی (رسولی).  ۸-سرای حاج جواد.  ۹-سرای تخریب شده ناصری.  ۱۰-کاروانسرای معبودی.  ۱۱-کاروانسرای بکندی.  ۱۲-سرای وثوق.  ۱۳-سرای زعفری.  ۱۴-سرای حاج نقی.

مسجد و تکایای بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران

بازار و مسجد، کنار سایر عناصر از اساسی ترین اجزای یک شهر بوده و هستند. بازار و مسجد در شهرهای اسلامی چنان با یکدیگر آمیخته شده اند. که گاهی نمی توان یک بازار را بدون مسجد را بازاری واقعی محسوب کرد. در حقیقت بازار یکی از عناصر تشکیل دهنده بازار می باشد. بازار زنجان نیز این امر مستثنا نمی باشد. در این قسمت برای آشنایی فقط نام مساجدی که از قدیم در بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران ساخته شده است.  را نام می بریم و برای دریافت توضیحات تکمیلی  به قسمت مربوط به مساجد  وتکایای بازار مراجعه  فرمایید.

اسامی مساجد و تکایای بازار بزرگ زنجان 

۱-مسجد سید یا دارا.  ۲-مدرسه – مسجد خانم. ۳-مسجد سید فتح الله.  ۴-مسجد نجفی میرزایی.  ۵-مسجد میرزایی قائمی (میرزا مهدی). ۶-حسینیه اعظم.  ۷-زینبیه اعظم.   ۸-مسجد دمیریه یا دمیرلو.  ۹-مسجد ولیعصر (مسجد ملا ).   ۱۰-مسجد عباس قلی خان. ۱۱-مسجد شیخ علی (لطف الله).  ۱۲-مسجد و مدرسه چهل ستون.  ۱۳-مسجد نصرالله خان.   ۱۴-امامزاده سید ابراهیم.  ۱۵-میرزا ابوالقاسم مجتهد (۱۹۲-۱۲۲۴ ه ق).

حمام های بازار زنجان بزرگترین بازار سرپوشیده ایران

بشر از روزی که قدم بر عرصه ی خاک نهاده است، برای زدودن تن از ناپاکیها چاره ای می اندیشیده است. آیین شستشو در ایران باستان از سابقه بس کهنی برخوردار است. بنا به اعتقاد اقوام مختلف ساکن در ایران، تطهیر جدا از وجه جسمی، به پالایش روان نیز تعمیم می یافته است. از این رو این آیین در مراسم عبادی جایگاهی والا می یابد.  گرمابه ها نقش قابل توجهی در انتقال آداب و رسوم و آیین ها و مناسک، ادبیات شفاهی و سایر ابعاد فرهنگی جامعه نیز  ایفا می کردند، دیدار مردم در این محل تازه می شد و انتقال اخبار صورت می گرفت. گرمابه ها امروز نیز از نظر معماری دارای ارزش و اعتبار هستند.

زنجان نیز در طول سالیان متمادی دارای حمام های تاریخی بسیاری بوده است. که درچند دهه اخیر بخش قابل توجهی از این میراث تاریخی به بهانه های مختلف تخریب شده یا تغییر کاربری یافته است. اکنون تعداد محدودی ازآن ها به جا مانده است.

حمام گردی

حمام گردی در هر شهر، بخشی از آداب و سنن آن شهر را به شما نشان می دهد. شکل معماری حمام ها، علاوه بر آنکه دانش فنی معماران هر دوره را مشخص می کند. ویژگی های فرهنگی و اصول بهداشتی حاکم بر آن زمان را هم بازگو می کند. به همین دلیل دیدن حمام های یک شهر تاریخی مانند زنجان می تواند گشتی در فرهنگ این شهر باشد.

اسامی حمام های بازار بزرگ زنجان

در این بخش حمام هایی که در بازار بزرگ زنجان ساخته شده است. که در ذیل نام برده می شود. توضیحات کامل در قسمت حمام های بازار زنجان شرح داده شده است. 

۱-  گرمابه حاج ابراهیم .۲- گرمابه حاج داداش.  ۳- گرمابه حسینیه.  ۴-  گرمابه فراش باشی.  ۵-  گرمابه بلوری ( قوشا ).   ۶-  گرمابه میرلی.  ۷-  گرمابه سینا.   ۸-  حمام قیصریه (سید).