جاجیم بافی

تاریخ نساجی در ایران به آغاز عصر نوسنگی می رسد. در حفاریهایی که در آغاز سالهای ۱۹۵۰ در غاری نزدیک دریای خزر صورت گرفت،قطعات پارچه بافته شده از پشم گوسفند و موی بز بدست آمد و با آزمایش کربن ۱۴ مشخص شد مربوط به ۲۰۰ الی ۶۵۰۰ سال ق.م است. دوک سره و خامه هایی در خانه های اولیه فلات ایران پیدا شد که تاریخ آن به ۵۰۰۰ سال پیش از مسیح می رسد که نشان از رونق نساجی در ایران در آغاز نوسنگی دارد.

باستان شناسان در هزاره پنجم ق.م در ناحیه سگابی کردستان از درون تابوت سفالین متعلق به اجساد کودکان تکه ای از یک منسوج را دریافت کرده اند.

در سفرنامه «رنه گروسه» دانشمند و ایران شناس مشهور در کتاب «تمدن ایرانی» آمده است: لباسهای اولیه مردم ایران بیشتر از مجسمه هایی شناخته می شود که در حفاریهای مختلف پیدا شده و نوع لباس را مشخص می کند. قدیمیترین مجسمه انسانی که در فلات ایران پیدا شده مجسمه کوچکی است از استخوان که بجای دسته چاقو بکار برده می شد و متعلق به ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می باشد. لباس این مجسمه که در کاشان بدست آمده است از پارچه ای است که بصورت لَنگ به کمر بسته می شد. وجود این پارچه خود دلیل اینست که ساکنین آن روزگار فلات ایران از پوست حیوانات بطور طبیعی استفاده نمی کردند بلکه از پشم، پارچه هایی می بافتند.

در اکتشافات تپه سیلک کاشان آیینه ای بدست آمده است که رشته هایی از کتان روی سطح آن وجود دارد.

 نقش پارچه هایی که در روی دو تبر مسی که در حفاری های نزدیک شوش پیدا شده مربوط به ۳۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد است که نشان می دهد بافندگی و حتی ریسندگی و قیچی کردن پشم در آن زمان متداول بوده است.

در شوش نیز در ۳۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال ق.م دو سرنیزه که از نقوش پارچه هایی پوشیده شده بود بدست آمده است. همچنین «ابن بطوطه»(۷۲۵هجری) اوایل دوره ایلخانی به پارچه های حریر و کمخا که در نیشابور یافت شده اشاره داشته است.

بافندگی پارچه های طرحدار در حدود سال ۱۰۰۰ ق.م به شکل طرح دوپودی در باختر ایران ایجاد شد. در این روش دوپود با هم و در یک زمان برده می شوند که یکی از آنها ساده باف است و دیگری فقط در جاهایی که طرح لازم داشته باشد به روی پارچه آورده می شود در غیر این صورت در پشت پارچه آویزان باقی می ماند.

 

هنر جاجیم بافی جزو گروه نساجی سنتی محسوب می شود که تاریخ نساجی در جهان به اوایل قرن ۲۰ می رسد و در ایران به اوایل دوران اولیه اسلام  تا حمله مغول، تیموری و پایان سلسله قاجار می رسد.

       جاجیم بافی یکی از قدیمیترین پارچه های دستباف ایران است که تا سالهای نه چندان دور، نیز متقاضیان و خواستاران زیادی داشت، هر چند که امروز نیز در بسیاری از مناطق روستایی و عشایری کشورمان تولید آن مرسوم و متداول می باشد.

       مهمترین مصرف جاجیم در گذشته، استفاده از آن به عنوان روکرسی بود ولی امروزه از جاجیم علاوه بر روکرسی برای تهیه انواع پشتی، کیف، ساک، رومبلی، روکش صندلی اتومبیل و … استفاده می شود.

       مهمترین ماده اولیه مصرفی در تولید جاجیم، نخ پشمی الوان می باشد که ممکن است نخ پشمی بصورت رنگ شده از کارخانه خریداری و یا به شیوه سنتی و در کارگاههای کوچک رنگرزی یا بوسیله رنگرزان محلی، رنگ شده و مورد استفاده قرار گیرد. بطور کلی باید گفت از نخ پشمی در تارو پود جاجیم استفاده می گردد و تنها نخ پنبه ای در پود نازک آن کاربرد دارد. ضمن آنکه برای تولید جاجیم های ابریشمی در تارو پود و از نخ پنبه ای در پود نازک استفاده می شود.

       استان اردبیل و زنجان مهمترین مراکز تولید جاجیم هستند و در حال حاضر در حدود ۳۸ روستا از بخش خوروش رستم از جمله نیمهبل، چنارلیق، برندق، سفیدآب، توره، کیوی و… در استان اردبیل و ۷ روستا از بخش طارم از جمله دُهنه، وَنسَر، ده بهار، کولیم، خاساره- کولوج- چَتَز در استان زنجان، جاجیم تولید می شود.

       نخ های پشمی یا ابریشمی الوان، همراه با طرح های اصیل و سنتی رایج در مناطق ویژگی خاصی به جاجیم می بخشد و عمده ترین تفاوت جاجیم های تولیدی مناطق مختلف طرحهای آن است که در هر منطقه خصوصیات و ویژگیهای خود را داراست. جاجیم معمولا بصورت نواری به عرض ۱۸ تا ۳۵ سانتیمتر و طولی حدود ۳۰ تا ۴۰ متر و بعضاً تا ۶۰ متر بافته شده و بر اساس کاربردهایی که دارد، در قطعات مورد نظر بریده می شود و مورد استفاده قرار می گیرد.

       برای تولید جاجیم از ابزار و وسایلی بسیار ساده که می توان گفت سال ها و شاید قرن هاست در آن تغییر چندانی داده نشده، استفاده می گردد و باید گفت مهم ترین عامل تولید، همان نیروی بافنده و ابتکار اوست.

مراحل بافت جاجیم:

پس از تهیه نخ مورد نیاز در رنگ های مختلف، ابتدا چله کشی می شود و اغلب تمام مراحل بافت مخصوصاً چله کشی آن در فضای باز و همانند چله دوانی قالی های فارسی بافت صورت می گیرد، بدین ترتیب که در محوطه به طول تقریبی ۱۵ تا ۲۰ متر بوسیله چهار عدد میخ چوبی وضعیتی به این شکل            روی زمین ایجاد می شود. پس از ایجاد وضعیت فوق الذکر، گلوله های رنگین نخ توسط چله کش به دور میخ های چوبی گردانده می شود. درازای تقریبی این چهارضلعی بین ۱۰ تا ۱۵ متر می باشد و طول محیط آن طول چله و در نهایت طول نوار جاجیم را تشکیل خواهد داد. با گردش مداوم شخص چله کش به دور این چهار ضلعی و تغییر دادن گلوله های رنگی نخ پشمی، طراحی(رنگ بندی و نقوش) جاجیم نیز شکل می گیرد. چون در جاجیم بافی طراحی منحصراً بر روی تار یا چله انجام می گیرد. در هر دور گردش نخ به دور محیط این چهار ضلعی یک نفر در گوشه بالا سمت راست نشسته، در این نقطه همانند کوجی گذاشتن روی دار قالیبافی، کوجی می گذارد که این عمل را «گوشواره چینی» نیز می گویند.

     شخص کوجی گذار گرداننده اصلی کار چله کشی بوده و از مهارت بیشتری برخوردار است و معمولاً گردش نخ توسط افرادی با مهارت کمتر انجام می شود و اکثر اوقات هر نفر یک رنگ گلوله نخ را می گرداند و این عمل به دفعات تکرار می شود تا تعداد مورد نظر نخ که عرض نوار جاجیم را تشکیل خواهد داد، به دور این میخ های چوبی چرخیده باشد.

     پس از پایان چله کشی، چله را روی زمین دراز می کنند، بدین نحو که با دو عدد میخ چوبی یا فلزی بزرگ، عرض چله را در یک طرف محکم نموده و انتهای چله را که بصورت یک گلوله بزرگ پیچیده شده، در انتها محکم می نمایند و ضمناً با گذاشتن یک سه پایه چوبی نسبتاً بزرگ، کوجی را که بر روی چله سوار است از بالای سه پایه آویزان می کنند. بدین ترتیب چله بر روی زمین آماده بافت بوده و جاجیم بافی آغاز می گردد.

     موقع بافت، بافنده نزدیک سه پایه بر روی چله می نشیند و پس از گذراندن پود از لابه لای تارهای چله، با دو دست، توسط قطعه چوبی بنام قلیچ یا قلیش ضرباتی به تارهای چله وارد      می نمایند تا پود کاملا بین آنها محکم شود. پس از گذراندن هر پود سه ضربه توسط قلیچ بر پود زده می شود. دو ضربه ملایم و یک ضربه محکم تر(شبیه به دفتین زدن) با گذراندن هر پود، کوجی را جابجا می نمایند و تعداد مورد نظر تارهای رنگی چله را که قبلا مشخص نموده اند و در نهایت طرح و نقش جاجیم را از بقیه تارها جدا نموده و هربار تعداد و ترتیب رنگ هایی را که پود از وسط آنها خواهد گذشت را تغییر داده و به بافت جاجیم تا آخر ادامه می دهند.

     نقوش بکار رفته در جاجیم زنجان عبارتند از: جولما، سیرقا، عاشیق، قابیرقا و دیشَمَه که بر روی نوار جاجیم مشاهده می شود.

مواد اولیه مورد استفاده در بافت جاجیم:

1. خامه: تقریبا ۱۳ الی ۱۵ رنگ در بعضی جاجیم ها نیز ۳ الی ۷ رنگ

2. پود:نخ معمولی

3. نخ چله برای کوجی و سربند حدود ۱۵۰ گرم برای جاجیم m۳۰ × cm۲۵

 

ابزار کار:

1. دار جاجیم(اغلب بصورت افقی)

2. چاتها: حالت ۳ پایه داشته و بصورت چادر سرخ پوستی و به ارتفاع m۱ می باشد.

3. ۵ عدد میخ چوبی به قطر cm۶ و با ارتفاع cm۸۰ (یکی از آنها پایین دار و ۴ تای دیگر بالای دار برای نگه داشتن چوبهای سر دار جاجیم استفاده می شود.)

4. ۳ قطعه چوب متوسط cm۶۰ برای بستن جاجیم که پشت میخها قرار می گیرد.

5. کوجی: چوبی به طول cm۶۰ جهت جدا کردن نخ زیر و رو استفاده می شود.

6. هاف: چوبی به طول cm۶۰ جهت استفاده در پشت کوجی

7. یک سر کوجی به قطر حدوداً cm۳ و طول cm۶۰

8. یک چوب به طول m۱ برای سَرَند که بعد از هاف قرار می گیرد و از جمع شدن و به هم چسبیدن نخها جلوگیری می کند.

9. چوب قلیچ جهت سفت کردن بافت بعد از رد کردن نخ ۳ مرتبه به حالت دفتین زده می شود.

۱۰-چوب cm۶۰ جهت نقشه اندازی