جغرافیای تاریخی استان زنجان

استان زنجانیکی از نواحی تاریخی سرزمین ایران است و کاوشهای باستان شناختی  و آثار باقیمانده تاریخی ، دیرینگی و قدمت آن را نشان می دهند .

پیشینه تاریخی این استان را می‌توان در چهار دوره به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد:

دوران پیش از تاریخ (هزاره هفتم تا اوایل هزاره سوم پیش از میلاد)

چگونگی سیر این دوره تمدنی به علت کمبود اطلاعات و مدارک ، تاریک و مبهم است . قدیمی ترین آثار دوران پیش از تاریخ که در این منطقه یافته و بررسی شده اند ، احتمالا” به دوره (( بردوستین)) تعلق دارند .

این یافته ها که شامل ابزارهای کوچک جماعت های آغازین بشری است ـ در حدود سی هزار سال قدمت دارند . مشخص ترین زیستگاه این جماعت ها در زنجان ، غار تاریخی (گلجیک) است.

دوران تاریخی (اوایل هزاره سوم تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد)

یافته هایی که از این دوره در منطقه ایجرود بدست آمده اند ، مورد بررسی قرار گرفته اند . پراکندگی زیستگاههای انسانی منطقه ایجرود در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد ، در هشت کانون باستان شناسی و تداوم حیات آنها تا هزاره اول پیش از میلاد ، حکایت از شکوفایی و دیرپایی تمدن فلات مرکزی ایران در این ناحیه دارد .

آثار این دوران در روستای ضیاءآباد ، آق کند ، گل تپه ، چایرلو ، قلتون و اوغول بیگ به دست آمده اند. ارزیابی و مطالعه آثار نقشهای سیاه رنگ بر روی سفال های نخودی کشف شده از این کانون های تاریخی ، پیوند تمدنهای تپه حصار دامغان ، تپه سیلک کاشان ، تپه زاغه دشت قزوین و ایجرود را نشان داده است.

دو اثر از این دوره در جنوب غربی شهرستان خدابنده شناسایی شده اند: یکی در تپه تاریخی “یاریمجه” (تکمه تپه) در قشلاق های افشار ، و دیگری در تپه تاریخی ” امان ارقین بلاغی” منطقه بزینه رود شهرستان خدابنده ، که هرکدام بخشی از نادرترین آثار زیستگاههای انسانی دوران هزاره سوم و دوم پیش از میلاد را در خود جای داده اند.

دوران تاریخی جدید (اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی)

از این دوره نیز یافته هایی در منطقه زنجان بدست آمده است که بارزترین آن نوعی سفال ساده خاکستری رنگ است که یادگار زمان مهاجرت اقوام آریایی به این منطقه است.

یکی از قابل توجه ترین ظرفهایی که در تمامی مراکز استقرار انسانی این دوره مورد استفاده قرار می گرفته است، ظرفهای سفالی قوری مانندی با لوله نسبتا” بلندی است که در مراسم به خاک سپاری مردگان مورد استفاده قارا می گرفته است و در همه گورهای شکافته شده این دوره دیده شده است. شواهد تاریخی موجود نشان میدهد که تا اوایل نیمه اول هزاره اول پیش از میلاد ، دستگاه فرمانروایی معینی در منطقه وجود نداشته و حکومت “اورارتویی” نیز به علت دوری مسافت نتوانسته بود بر این نواحی چیرگی یابد .

هم چنین کمی ابزار و جنگ افزارهای به دست آمده از گورهای باستانی نشان میدهد که برخلاف تمدن های فلات مرکزی ایران که اقوامی جنگجو بوده اند مردمان این منطقه به علت فراوانی چشمه سارها و آب های سطحی عمدتا” به دامداری و کشاورزی مشغول بوده اند و به همین جهت ، امنیت نسبی بر منطقه حاکم بوده است .

از قرن هفتم پیش از میلاد تا اواخر هزاره اول پیش از میلاد ، یعنی در تمام دوران شاهنشاهی هخامنشی ، سکه (دریک) و (ریتون) در خدابنده و گردنبندهای طلایی با بن مایه (موتیف) “گل لوتوس” که نقش های آنها با کنده کاریهای تخت جمشید قابل مقایسه اند و همچنین چهرک (نقاب) طلایی مردگان گورها با آرایش مو و کلاه دوران هخامنشی را میتوان نام برد.

یادگارهای باستانی از جمله آتشگاه عظیم تخت سلیمان در غرب ، عبادگاه بهستان در جنوب و آتشکده های ساسانی در طارم نشان می دهند که در دوران اشکانیان و ساسانیان ، دره های زنجان رود و قزل اوزن از رونق بیش تری برخوردار بوده اند. گزارش های جغرافیا دانان آغاز دوره اسلامی نیز این موضوع را تایید می کنند .

از پانزده کانون باستان شناسی بررسی شده این دوره ، ۹ کانون در دره رود قزل اوزن و در طارم علیا واقع شده اند که از شکوه و آبادانی این بخش از منطقه ، در قرن های دوم تا پنجم میلادی حکایت می کنند .

از مهم ترین آثار آن دوره به آتشکده تشویر میتوان اشاره کرد که در روستای تشویر در میان گورستانی تاریخی ، با سنگ و ساروج و با طرح چها طاقی در ابعاد ۴*۴ مترمربع با پوشش گنبدی شکلی ساخته شده است.

تنش های سیاسی و کشمکش های نظامی تا قرن دهم هجری شمسی ، مانع رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در این منطقه شده است .

در دوران حکومت صفویه و قاجاریه ، به ویژه در دوران حکومت شاه طهماسب ، شاه عباس و آغامحمد خان ققاجار ، رونق نسبی اقتصادی و فرهنگی در منطقه برقرار بوده است .

قسمت اعظم روستاهای بخش ها و شهرهای کنونی ، با توجه به نظام ارباب و رعیتی ، تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری تکوین یافته اند و در طول دهه های اخیر ، به سرعت در حال رشد و گسترش بوده اند.

موزه تاریخ طبیعی زنجان

 معرفی موزه

موزه باستان شناسی زنجان از ۳ بخش مختلف همانند پیش از تاریخ، بخش تاریخی و بخش تاریخ اسلامی تشکیل شده است و در هر کدام از آنها، اشیاء مربوط به آن زمان نگهداری می‌شود. تعدادی از این عتیقه ها شامل کاسه‌های سفالین، خمره ذخیره آرد، کاشی ستاره‌ای و زرین فام و ظروف مسی قلم‌زنی می باشد.

تاریخچه

عمارت ذوالفقاری (موزه باستان شناسی) در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محله «دالان آلتی» در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا، ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده است که در حال حاضر فقط عمارت بیرونی آن باقی مانده است.

بنا به روایاتی، این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا گردیده و پس از وی محمودخان در آن زندگی گذرانیده است.

در سال ۱۳۷۹ میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و بازسازی شد.

اسرار مردان نمکی چیست؟

معادن نمک چهرآباد در شهر زنجان شش مومیایی را در دل خود جا داده بود که در حین حفاری و استخراج نمک از این معادن پیدا شدند. نخستین مومیایی کشف شده، جسد نیم‌تنه‌ای با ریش، موی بلند و حلقه‌ی گوشواره‌ی طلا در گوش بود و در اطراف آن مومیایی اشیایی چون تکه‌ی سبد، میخ‌های چوبی و طناب‌های گیاهی هم وجود داشت که در حین خاکبرداری در زمستان ۱۳۷۲ از معادن نمک پیدا شد و بعد از کاوش‌های باستان‌شناسی به پژوهشکده‌ی حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی سازمان میراث فرهنگی فرستاده شد.

در این معدن ۵ مومیایی دیگر نیز کشف و استخراج شد که به این مومیایی ها مردان نمکی نیز گفته می شود.

در پاییز سال ۸۳ کارگران در حین کار مجددا با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی از بین رفته بود. با جستجوی معدن‌کاران در میان خاک‌های آشفته، علاوه بر جمع‌آوری قسمت‌هایی از بقایای انسانی تکه تکه شده، شماری از اشیا به دست آمده توسط بهره‌بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد. بقایای انسانی این مومیایی پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی ۲ نام‌گذاری شد. این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌­ها و سقف تونل کشته شده بوده است.

موزه مردان نمکی ، جاذبه‌ی عجیب زنجان

سالم­‌ترین و کامل­‌ترین مومیایی کشف شده در معدن علیرغم آسیب‌دیدگی‌ای که به هنگام مرگ داشته است، بیشتر قسمت­‌های بدن آن سالم باقی مانده که شامل مجموعه استخوان­‌ها و بافت نرم است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده. این جسد به هنگام کشف در وضعیت دمر قرار داشت، به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود، براساس تحقیقات صورت گرفته، مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متر است. بر گوش­‌هایش حلقه‌هایی از جنس نقره دیده می‌شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی‌شده اشیای جالب توجهی نیز کشف گردید.

در میان مردان نمکی کشف شده، سه مرد نمکی مربوط به زمان هخامنشیان( در حدود ۴۰۰ پیش از میلاد) و دو مرد نمکی دیگر نیز مربوط به اواخر دوران  ساسانی (حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ بعد از میلاد) هستند. بد نیست بدانید مردان نمکی با ارزش‌ترین اشیا کشف شده در دنیا محسوب می‌شوند که تا کنون نتوانسته‌اند قیمت گذاری شوند.