حسینیه؛ قدیمی‌ترین محله زنجان
زنجان محله‌های قدیمی متعددی دارد که هر کدام کوله‌باری از تاریخ را یدک می‌کشند و خاطرات خاص خود را دارند که در این میان محله «حسینیه» زنجان داستان خاص خود را دارد.
«حسن حسینعلی»، نویسنده و پژوهشگر تاریخ و مشاهیر زنجان با اشاره به اینکه تا دوره زندیه و اواخر دوره افشار (پس از مرک نادرشاه) متن مکتوبی در خصوص محلات زنجان وجود ندارد تا در مورد آن بتوان سخنی به میان آورد، به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: به طور کلی اکنون در خصوص تاریخ زنجان هر چه تفهیم کنیم باز این تاریخ ناقص است؛ چرا که برخی از این متون خطی هستند و هنوز به چاپ نرسیده‌اند و از همین جهت منابع ما محدود است.
تاریخ زنجان پازلی که بخش اعظم آن فعلا پیدا نشده است
وی با اشاره به اینکه برخی از نسخ خطی که شامل تذکره‌ها، دیوان شعرها و غیره هستند به مرور زمان به چاپ می‌رسند و اطلاعات ما را در خصوص زنجان و تاریخ آن و فرهنگ رجال تکمیل می‌کنند، اظهار می‌کند: به همین سبب تاریخ زنجان را می‌توانیم مطابق یک پازل در نظر بگیریم که بخش اعظم آن فعلا پیدا نشده است.
قدمت محله حسینیه به دوران صفویه برمی‌گردد
وی ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم در خصوص محلات زنجان صحبتی داشته باشیم، بر اساس قدیمی‌ترین کتاب موجود (دارالعرفان) که تاریخ تدوین این کتاب قدیمی‌تر از کتیبه دیواری تجدید بنای موجود در مسجد حسینیه است قدمت محله حسینیه شاید به دوره صفویه برسد. کتاب دارالعرفان اوایل قاجار نگاشته شده است و پس از مرگ نادرشاه را روایت می‌کند. در این کتاب اسم سه محله زنجان قید شده است که یکی حسینیه و دیگری محله دلی‌لر (محله غربی) و آشاغی محله (محله شرق) بوده است که در این کتاب سه تا چهار بار اسم حسینیه به نام محله و مسجد قید شده؛ اگر چه در متون متاخره از حسینیه به عنوان تکیه یاد شده است و این موضوع مشخص می‌کند که حسینیه حداقل قبل از دوران افشاریه بوده که راوی در این کتاب از آن نام برده است.
حسینیه قدیمی‌ترین محله در استان زنجان
این پژوهشگر با اشاره به اینکه شرایط تاریخی یک طرف اما بحث ساختار شهری هم ثابت می‌کند که حسینیه قدیمی‌ترین محله است، اظهار می‌کند: نزدیکی محله حسینیه به زنجانرود و وجود کوچه‌های بسیار تنگ و باریک و پیچیده که بیشتر جنبه امنیتی داشته است بیانگر این موضوع است که حسینیه قدیمی‌ترین محله در استان می‌تواند باشد. اگرچه مشابه این ساختار را در محله «یدی بوروخ» می‌بینیم اما «یدی بوروخ» یک کوچه است و بنایش مربوط به مظفرالدین‌شاه است.
به گفته حسینعلی، با توجه به این ویژگی‌ها و ساختار می‌توان گفت که در حال حاضر و بر اساس مستندات، حسینیه قدیمی‌ترین محله زنجان است. ضمن اینکه در دوره سلجوقی از حفاری بانک ملی شعبه سعدی در عمق چهارمتری آثاری به دست آمد که نشان می‌داد که این مکان یک آشپزخانه بوده است که این گسترش شهر با توجه به خانگاه «شیخ اَخی» مربوط به دوره سلجوقی بوده است که چهارراه سعدی ادامه داشته است اما آثار مکتوبی در این زمینه به دست نیامده است و دلیلش هم ویرانی‌های مختلفی است که در طول سالیان سال به وجود آمده است.
زنجان؛ بلده یا قصبه؟
وی خاطرنشان می‌کند: از دوره تیموری تا اواسط صفویه زنجان را هم بلده و هم قصبه (حد وسط بین روستا و شهر) توصیف کردند و به این موضوع در کتاب نزهت‌القلوب هم اشاره شده است و این موضوع را حمدالله مستوفی اشاره کرده و از زنجان به عنوان بلده اسم برده است. بنابراین مشخص است که پس از دولت تیموری این شهر نابود شده است، ضمن اینکه متون دوران تیموری به این موضوع اشاره‌ای نداشته است.
سنگ بنای حسینیه در دوره صفویه گذاشته شده است
حسینعلی با اشاره به اینکه قطعا سنگ بنای حسینیه در دوره صفویه گذاشته شده است، تصریح می‌کند: در ابتدا در دوره صفویه حسینیه‌ها قلعه‌چه‌هایی بین راهی برای اسکان زوار کربلا بودند که اکنون نیز روستاهایی به عنوان قلعه حسینیه در سراسر کشور وجود دارد که این حسینیه‌ها محدود به زواری بوده که در مسیر کربلا قرار داشتند و به آنها اسکان می‌دادند. اما معنای حسینیه در آن دوران با حسینیه امروز متفاوت است؛ ضمن اینکه حسینیه به مفهوم تکیه‌ای برای عزاداری از دوره صفوی به وجود آمده است.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه همواره در هر شهری یک حسینیه وجود داشته است، اظهار می‌کند: قطعا در دوره صفوی هم زنجان یک حسینیه‌ای داشته است که احتمال می‌رود همین حسینیه بوده باشد و این حسینیه رفته‌رفته گسترش یافته است و نام این حسینیه موجود هم از همان دوران گرفته شده است.
حسینیه؛ محله‌ای تاریخ‌ساز
وی در این رابطه اظهار می‌کند: در کتاب «دارالسعاده» زنجان نام این محله را به عنوان محله شیخ‌الاسلام مطرح کرده‌اند که این موضوع هم به دلیل اسکان خاندان شیخ الاسلام در این محله بوده است و همانطور که در کتاب دارالعرفان هم اشاره شده است حسینیه در این دوران محله‌ای تاریخ‌ساز بوده است چرا که در ماجرای هجوم «الله قلی خان ازبک» اشاره‌ای هم به حسینیه شده است و همچنین در ماجرای ذوالفقارخان که یک شب شایعه‌ای می‌شود که ذوالفقارخان کشته شده است و شایعه کشته شدن او باعث دو دستگی در شهر بر سر حاکمیت شهر شد ذوالفقارخان به حسینیه آمده برای صحبت کردن می‌آیند که این حوادث نشان می‌دهد که حسینیه قدیمی‌ترین محله موجود در زنجان است و قطعا حسینیه هم قبل از صفویه بوده است اما این موضوع که حسینیه چندبار بازسازی شده است در این زمینه فعلا منابع مکتوبی وجود ندارد.
حسینیه زنجان مورد بازسازی قرار گرفته است
حسینعلی با اشاره به اینکه قبل از چاپ دارالعرفان تصور می‌رفت که تکیه حسینیه در دوران قاجار ساخته شده است که دلایلی قابل استدلال نظیر کتیبه‌ای که اکنون نیز در حسینیه موجود است، وجود داشت،می‌گوید: اما کتاب دارالعرفان ثابت می‌کند که این بنا بازسازی شده است چرا که مختصات و توصیفی که دارالعرفان از حسینیه دارد با حسینیه امروزی تطابق دارد.
وی با اشاره به اینکه متاسفانه در زمینه محلات زنجان اطلاعات چندان مکتوبی وجود ندارد، خاطرنشان می‌کند: در مورد حسینیه زنجان هم اطلاعاتی که وجود دارد همین وقف‌نامه‌هایی هست که موجود است که این وقف‌نامه‌ها مربوط به دوره قاجار است. همچنین منبر حسینیه که تاریخ قید منبر هم مربوط به دوره صفویه است، از دیگر اطلاعات ما است.
محله حسینیه زنجان؛ در دوره‌ای با نام شیخ الاسلام شناخته می‌شده است
این پژوهشگر خاطرنشان می‌کند: در متون پس از صفوی سوال بر این است که اطلاق این محله به حسینیه از دوران صفویه مبنایی دارد یا خیر؟ که با پیداشدن دارالسعاده زنجان (سرشماری زنجان) این موضوع ثابت شد که محله شیخ‌الاسلام معروف به حسینیه در اواخر دوره ناصرالدین شاه در دوره‌ای به سبب اینکه محلات به اسم چهره‌های شاخص آن کوچه نامگذاری می‌شده است به شیخ‌الاسلام مشهور بوده است. پس از فوت شیخ‌الاسلام و افول نفوذ این خاندان و مهاجرت فرزندان این خاندان به خارج از زنجان این محله به حسینیه معروف شده است به طوری که منزل شیخ‌الاسلام هنوز در این محله وجود دارد ولی با این حال هم‌چنان واژه حسینه استعمال می‌شود.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: در سفرنامه محمدعبد‌الله از تکایای زنجان در دوره ناصر الدین شاه نام برده شده است که نام تکیه حسینیه هم در این میان به چشم می‌خورد. این موارد مواردی است که در زمینه اینکه حسینه زنجان به عنوان قدیمی ترین محله زنجان شناخته شود کابرد دارد.
وی ادامه می‌دهد: در پایان باید اذعان کرد که حسینیه اعظم از نظر عزاداری به چند دوره تقسیم می‌شود که اوایل دهه ۷۰ با تحول بنیادین در عزاداری و گسترش محوطه حسنیه اعظم این حسینیه برهه جدیدی را آغاز می‌کند که به همین جهت یک شهرت جهانی پیدا می‌یابد و عزاداری آن به عنوان یک میراث ملی به ثبت می‌رسد.