دکتر داود فیرحی زنجانی

داود فِیرَحی (۱۳۴۳ – ۲۱ آبان ۱۳۹۹) نظریه‌پرداز و پژوهشگر علوم سیاسی و اندیشه سیاسی اسلام بود. وی دارای دکترای علوم سیاسی از دانشگاه تهران و تحصیلات حوزوی تا سطح عالی بوده و استاد تمام گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران بود. فیرحی استاد مدعو دانشگاه مفید در قم نیز بود.

همچنین وی عضو شورای مرکزی مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم بوده و درس‌گفتارهایی در موسسه مطالعات سیاسی-اقتصادی “پرسش” برگزار کرد.

وی مقدمات دروس حوزوی را بین سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۵ در حوزهٔ علمیه ولی‌عصر شهرستان زنجان گذراند. پس از آن مقاطع سطح و دروس خارج را از ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۰ در حوزهٔ علمیهٔ قم ادامه داد.

از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۸ وی به تحصیل در مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای علوم سیاسی در دانشگاه تهران پرداخت. گرایش دکترای وی اندیشهٔ سیاسی بود.

رساله کارشناسی ارشد وی با عنوان «اندیشه سیاسی شیعه در دوره قاجاریه» بود که در آن به اندیشه سیاسی فقیهان مشهور شیعه دوره قاجار و مکاتب مهم فقهی-سیاسی ای که در دوره قاجاریه بسط یافته و در تحولاتی چون نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی تأثیرگذار بودند پرداخته است. رسالهٔ دکترای وی هم «دانش، قدرت و مشروعیت در اسلام» نام داشت که با الهام از روش‌شناسی فوکو و هرمنوتیک گادامر تنظیم شد.

وی مؤلف ۱۰ کتاب و همچنین دارای حدود ۶۰ مقاله منتشره در مجلات و کنفرانس‌های علمی در حیطه اندیشه سیاسی اسلام است.

همچنین راهنمایی رساله‌های متعددی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در حوزه اندیشه سیاسی اسلام را عهده‌دار بوده است.

فیرحی از سال ۷۸ تا زمان درگذشت عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران با دارای درجه «استادی» بود. وی در مقطع دکترا تدریس دروس «اندیشه سیاسی در ایران معاصر» و «اندیشه سیاسی در اسلام معاصر»، در مقطع کارشناسی ارشد تدریس «فقه سیاسی» و «افکار سیاسی در ایران و اسلام»، «بنیاد گرائی و رادیکالیسم اسلامی معاصر» و در مقطع کارشناسی تدریس «نظام سیاسی و دولت در اسلام»، «تاریخ تحول دولت در جهان اسلام» و «مبانی اندیشه‌های سیاسی در اسلام» را عهده‌دار بود.

• قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (۱۳۷۸، چاپ شانزدهم:۱۳۹۶)، تهران، نشر نی.
• دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی (۱۳۸۰)، تهران، بقعه
• نظام سیاسی و دولت در اسلام (۱۳۸۲، چاپ پانزدهم: ۱۳۹۵)، تهران، سمت.
• تاریخ تحول دولت در اسلام (۱۳۸۶، چاپ هفتم؛ ۱۳۹۵)، قم، دانشگاه علوم انسانی مفید.
• روش‌شناسی و اندیشهٔ سیاسی در اسلام (۱۳۸۷) (مشترکاً با سایر نویسندگان)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
• دین و دولت در عصر مدرن (جلد اول: ۱۳۸۹، جلد دوم: ۱۳۹۰)، تهران، نشر رخدادنو.
• فقه و سیاست در ایران معاصر؛ فقه سیاسی و فقه مشروطه (۱۳۹۱، چاپ پنجم؛ ۱۳۹۴)، تهران، نشر نی.
• فقه و سیاست در ایران معاصر؛ تحول حکومت‌داری و فقه حکومت اسلامی (۱۳۹۳، چاپ سوم؛ ۱۳۹۶) تهران، نشر نی.
• «آستانهٔ تجدّد؛ در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله» (۱۳۹۴، چاپ دوم؛ ۱۳۹۵) تهران: نشرنی.
• «فقه و حکمرانی حزبی» (۱۳۹۶) تهران: نشر نی.
• «مفهوم قانون در ایران معاصر (تحولات پیشامشروطه)» (۱۳۹۹) تهران: نشر نی

فیرحی پس از ابتلا به بیماری کرونا، به بیمارستان و به بخش آی‌سی‌یو منتقل شد و در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۹۹ در بیمارستان لاله تهران درگذشت.

نگاهی انتقادی بر پروژه فکری مرحوم داوود فیرحی

🔹داوود فیرحی زنجانی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و پژوهشگر علوم سیاسی بود و از نظر سیاسی به گرایشات اصلاح‌طلبانه و اعتدالی شناخته می‌شد.

🔹️با احترام به شخصیت علمی برجسته ایشان، نمی توان از برخی ایرادات در اندیشه سیاسی ایشان چشم پوشید.

🔹 فیرحی از شاگردان سیدجواد طباطبایی به عنوان قوه عاقله جریان رسانه‌ای اعتدال بود و همزمان در انجمن علوم سیاسی حوزه نیز سالها به طرح بحث مشغول بود.
علاقه وافر وی به پدر معنوی جریان اعتدال، یعنی مرحوم هاشمی رفسنجانی از شاخصه مهم گرایش سیاسی وی بود.
وی در یادداشتی اختصاصی، شخصیت هاشمی رفسنجانی را بی‌نظیر و جاذب اضداد دانسته و فعالیت‌های وی در اواخر عمر برای تأسیس یک شورا (موسوم به شورای عالی آزاداندیشی دینی) را «آواز قو» نامید و در پایان یادداشت؛ با تشبیه رفسنجانی به «قو» در رثای او، اینچنین تعبیر نمود:
شنیدم که چون قوی زیبا بمیرد
فریبنده زاد و فریبا بمیرد…(مردم‌سالاری آنلاین/۲۹بهمن۱۳۹۵)

🔹بخش اساسی از پروژه فکری فیرحی، ارائه تأویل‌های دموکراتیک و
مدرن از دین بود. البته وی بدون در نظر گرفتن تفاوت بنیادین دین
(به عنوان امر الهی) و دموکراسی
(به عنوان مفهوم غیردینی و بشری) و بدون التفات به مفهوم متعالی مردم سالاری دینی، پرونده خود را «برجسته‌سازی وجوه دموکراتیک نصوص دینی» می‌نامد:
«نوشته‌های بعدی من از کتاب دو جلدی «فقه و سیاست» شروع می‌شود و بعد از آن کتاب «حکمرانی حزبی» است و پس از آن هم کاری است که راجع‌ به قانون است و هم‌اکنون درحال انجام آن هستم. در این کتاب‌ها کوشش می‌کنم تا وجوه دموکراتیکی که هم در دانش ما و هم به‌خصوص در نصوص دینی ماست را برجسته کنم.»

🔻قرائت فیرحی از عملکرد آخوند خراسانی و نائینی(حامی جریان مشروطه خواه)؛
وی ماجرای مشروطه را نیز با همین نگاه مدرن و دموکراتیک تفسیر می‌کند و می‌گوید:
«من در مطالعات خودم به تدریج متوجه شدم که درست است که در اروپا هم تجدد [اول] در حوزه‌‌های دیگری مثل فلسفه و هنر و ادبیات رخ‌ داده و«تجدد سیاسی» کم‌وبیش محصول آن است، اما با مطالعات شخصی و با همکاری دوستان طلبه و دانشجو متوجه شدم که اصلا تجدد در اروپا و به‌خصوص در انگلستان– که می‌گویند مادر نظام سیاسی جدید است- اتفاقا از جان لاک و از «تجدد در تفسیر‌های دینی» شروع شده است. مطالعات من نشان داد که این بحث در ادبیات شیعی هم ممکن است و هم اتفاق افتاده است. بزرگانی مثل مرحوم آخوند خراسانی، مرحوم نائینی…[در این زمینه فعالیت کرده‌اند].احساس کردم که در واقع نه‌تنها نسبت «دین» و «دولت دموکراتیک»، متناقض و ناممکن نیست بلکه متفکران ما عناصر آن را برجسته کرده‌اند.»
(مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی/ ۲۹آبان۹۷)

امتداد این نگاه، به سیاست‌ورزی به سبک سکولار می‌انجامید. ایشان به صراحت ریاست‌جمهوری، حتی در نظام اسلامی فعلی را سکولار نامید:
«در کشور ما، رهبری و رئیس قوه قضائیه پست مذهبی است ولی ریاست جمهوری، مذهبی نیست یعنی سکولار است!»
(شبکه اجتهاد/۱۷دی۱۳۹۷)

🔹از جمله اظهار نظرهای جنجالی اخیر فیرحی، مربوط به جایگاه جمهوری اسلامی به عنوان یک حکومت دینی است که وی این نظام مقدس اسلامی را در کنار واتیکان و رژیم صهیونیستی قرار داده و به عنوان تنها حکومتهای دینی دنیا از آنها یاد کرده بود.

🔹وی حکومت اسلامی، رهبری الهی-سیاسی پیامبر را یک ریاست دموکراتیک، لیبرال‌منشانه و عرفی بیان می نمود و گفت:
«پیامبر دولت را براساس توافق و قرارداد و جامعه مدنی شکل داده بود و دولت کوچک در کنار جامعه بزرگ را شکل می داد. اما بنی امیه جامعه را لاغر و حقوق مردم و آزادی انسانها را کاهش و دولت را فربه و مطلقه می کنند.»
(۷شهریور۹۹-
کانال شخصی فیرحی)

🔹نظریه پردازی مغایر از سنت عاشورایی، یکی از سرفصل‌های اندیشه وی بود که منجر به برداشت های متفاوتی از جریان مقاومت میشد. به طور مثال، در زمانی که «خصوصی‌سازی اصولی و چارچوب‌مند» یکی از مطالبات جدی رهبری بود، او خصوصی‌سازی را عامل پیدایش فاجعه کربلا خواند.(جماران/۱۹شهریور۹۸)

او با قرائتی پلورالیستی، همزمان با برخی دیگر از روحانیان اعتدالگرا، تلاش کرد تفسیرهای مدرن و بعضا سکولار از حماسه عاشورا ارائه کند که لازمه آن، تضعیف تفسیرهای حماسی از این واقعه خونین بود. بعد از روحانی که عاشورا را مکتب مذاکره نامیده بود، وی تلاش کرد عاشورا را منبعی برای استنباط در باب اخلاق شهروندی قلمداد کند که یکی از شعارهای دولت اعتدال بود.
آقای فیرحی در این زمینه چنین می‌گوید:

🔻«برای جامعه‌ای که در مرحله انقلاب یا وضعیت درگیری‌های نظامی است، عاشورا به نحوی دیده می‌شود و امام (ع) به عنوان نماد یک قیام و شهادت و شهامت دیده شود. اما در جامعه‌ای که در وضعیت پساانقلابی به سر می‌برد و نظام مستقری هم دارد، عاشورا شاید به گونه دیگری دیده شود و الگوی متفاوت‌تری برجسته شود. من بر این باور هستم که ما می‌توانیم از عاشورا الهام‌های متعدد بگیریم. یکی از این الهام‌ها، عاشورا و اخلاق شهروندی است»
(انصاف‌نیوز/۲۵مهر۱۳۹۵)

🔹داوود فیرحی همچنین قیام خونین عاشورا را در حدّ یک فرار، تنزل داده و تمام تفاسیر حماسی از این قیام جاودانه را به قرائت های چپ نسبت می داد! حال آنکه قیام حسینی علیه طاغوت زمان، برآمده از متن قرآن و آموزه های تمام انبیا و اولیای الهی بود و از این گذشته در تاریخ اسلام همواره منشا الهام بخش تمام قیام ها و جنبش های اصیل دینی بوده است.
چگونه میتوان به بزرگان تشیع و مجاهدان مسلمان در طول قرون متمادی، اتهام چپگرایی وارد کرد؟!
فیرحی در این زمینه چنین می‌گوید:
⭕️«امام حسین به دنبال مبارزه نبود، دنبال فرار از بیعت بود، مبارزه از ادبیات چپ وارد ذهنیت مذهبی ما شد!»(انتخاب/ ۷شهریور۱۳۹۹)

🔹برخی مواضع رادیکال فیرحی، با ادبیاتی به ظاهر نرم، در قالب مکتوبات وی انعکاس یافته که از آن جمله می توان به کتاب درآستانه تجدد اشاره کرد.
در حقیقت او در این اثر با سنگر گرفتن پشت برخی روحانیون نجف، خاصه نائینی، روایتی مدرنیته زده از مشروطه ارائه کرده و در ضمن آن، قضاوتهای غیرمنصفانه نسبت به شیخ شهید [مرجع شهید علامه شیخ فضل الله نوری(ره)] مشاهده می‌شود!
خط تفسیر مدرن از مشروطه در دوران تحولات نهضت مشروطیت، بیشتر توسط حلقه سلیمان خان میکده و برخی روحانیان غربزده همچون شیخ ابراهیم زنجانی [روحانی نمای فاسد فراماسون و رئیس دادگاه فرمایشی که حکم به اعدام مرجع شهید علامه شیخ فضل الله نوری(ره) داد] دنبال میشد که نهایتا سر شیخ مظلوم را بر دار برد!

🔹 بررسی آثار و افکار و کارنامه فیرحی مانند هر نویسنده دیگری، نیازمند بحث های تفصیلی و مستدل است…سانسور بخش رادیکال و مناقشه برانگیز اندیشه وی در این بررسی ها، قطعا معقول نیست. خاصه اینکه وی یک معمم بود و اقدامات و نوشته جات او اگر بدون نقد رها شود، ممکن است به پای دین و روحانیت نوشته شود.
طبعا در چنین مواقعی طرفداران و برخی منتقدان، از بازخوانی انتقادی آرا امثال فیرحی طفره می روند؛ طرفداران می گویند از محرومین باید فقط ذکر خیر کرد و برخی مخالفان فکری نیز بر این باورند که الباطل یموت بترک ذکره.
و البته این هر دو توجیه، بهانه خوبی برای پرهیز از نقد اندیشه و آثار امثال فیرحی نیست. چه اینکه خود او نیز هرگز از خوانش انتقادی پیشینیان و حتی برخی بزرگان تشیع چون آیت‌الله شیخ فضل الله نوری(ره) ابایی نداشت.

 کتاب سکولاریسم پنهان، بررسی انتقادی اندیشه‌های دکتر داود فیرحی

👤با نوشتارها و گفتارهایی از حجج اسلام و آقایان:
سید محمدمهدی میرباقری، حمید پارسانیا، عبدالحسین خسروپناه، موسی نجفی، محمدجواد نوروزی، داود مهدوی زادگان، مهدی امیدی، ذبیح‌الله نعیمیان، ابوذر مظاهری، محمدعلی لیالی، علی احمدی‌خواه و علیرضا جوادزاده

🔶 دکتر داود فیرحی، اندیشمند متواضع،‌ در کنار پذیرش «نسبی‌گرایی»‌ و گرایش به «لیبرالیسم»، رویکرد «تحمیل نظریه بر نص» و به‌صورت خاص، تفسیر گزاره‌ها و تراث شیعی بر اساس نظریه برون‌دینی را اتخاذ کرده بود.

🔶 طبعاً با گرایش و رویکرد مزبور، بسیاری از احکام سیاسی اسلام که با لیبرالیسم در تضادند، کنار گذاشته یا به حاشیه رانده می‌شوند؛ و این امر، معنایی جز سکولاریسم نمی‌تواند داشته باشد.

🔶 بااین‌حال، از ویژگی‌های دکتر فیرحی، تلاش برای طرح مباحث علمی بدون ایجاد حساسیت منفی و تنش‌آفرینی بود، و ازهمین‌رو، سعی وافر داشت تا عباراتی را به کار نبرد که دلالتِ صریح بر سکولار بودن وی داشته باشد. بر این اساس، می‌توان سکولاریسم موجود در آثار دکتر فیرحی را «سکولاریسم پنهان» دانست.

❇️ مشاهده و خرید اینترنتی
🌐 https://eshop.iki.ac.ir/shop/7/Product/4617