سرای حاج شامی بالا در بازار بزرگ زنجان
کاروانسراها یا همان سراهای بازار بزرگ زنجان از ارزشمندترین عناصر تجاری و معماری این بازار به شمار می‌آید.همان‌طور که در پست‌های قبل اشاره شد سراها غالباً محل استقرار تجارتخانه‌ها بوده‌اند؛و همگی دارای حیاط مرکزی بوده‌اند.در این پست اطلاعاتی در مورد سرای حاج شامی بالا ارائه‌شده است.این اطلاعات در مورد معرفی بنا، محل قرارگیری و معماری و عملکرد فعلی سرای حاج شامی بالا می‌باشد.
محل قرارگیری سرای حاج شامی بالا در بازار بزرگ زنجان
کاروانسرای حاج شامی بالا در مجموعه بازار زنجان و در بخش راسته‌بازار بالا قرارگرفته است.این مجموعه به لحاظ قرارگیری در مجاورت راسته عبدالعلی بیگ و خیابان فردوسی از اهمیت به سزایی برخوردار است.این کاروانسرا شامل دو بخش شامی بالا و شامی پایین دچار فرسایش آسیب‌های جدی شده.و بخش‌هایی از آن تخریب‌شده است.اما سرای شامی بالا که به لحاظ کالبدی و کار کردی از ساختار سالم‌تری برخوردار می‌باشد.به همت سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت و بازسازی قرارگرفته است.گزارش مرمت پیش رو مجموعه اقداماتی است که در جهت ساماندهی و مرمت سرای شامی بالا در سال ۱۳۸۹ به همت سازمان میراث فرهنگی به انجام رسیده است.
سرای حاج شامی بالا در داخل بافت قدیمی شهر زنجان و در راسته‌بازار طولانی و سرپوشیده زنجان ساخته‌شده است.بطوریکه در منتهی‌الیه ورودی شرقی بازار قرارگرفته است.و خیابان سعدی جنوبی که در سال ۱۳۲۰ احداث‌شده در مجاورت مجموعه شامی بالا قرارگرفته است.ورودی شمالی بنا در راسته‌بازار بالا و ورودی جنوبی آن در بافت مسکونی جنوبی مجموعه قرارگرفته است.قرارگیری این مجموعه در مجاورت ورودی شرقی بازار و نیز ارزش‌های تاریخی و کالبدی آن اهمیت حفاظت و مرمت این میراث کهن را می‌افزاید.
معرفی سرای حاج شامی بالا
وجود حیاط مرکزی با رواق‌هایی در پیرامون و حجره‌هایی که در پشت رواق‌ها قرارگرفته‌اند از خصوصیات بارز کاروانسراهای شهر زنجان می‌باشند.کاروانسرای حاج شامی توسط یک ورودی اصلی که از راسته‌بازار نشأت می‌گیرد و یک ورودی فرعی که در ضلع جنوبی آن قرار دارد.با بافت پیرامون در ارتباط است. بدنه بسیاری از بخش‌های بنا دچار تیرگی و دودگرفتگی شده است.اما به‌طورکلی می‌توان گفت بنا ازلحاظ وضعیت کارکردی سالم بوده است.و تنها به لحاظ کالبدی فرسودگی‌هایی در آن مشاهده می‌شود که می‌توان گفت دچار فرسودگی نوع دوم می‌باشد.
عملکرد فعلی سرای حاج شامی بالا
این مجموعه با توجه به اینکه در مجاورت ورودی شرقی بازار گرفته است.و ازنظر موقعیت قرارگیری در محدوده پر رفت‌وآمدی استقرار دارد اما به دلیل از بین رفتن بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی که درگذشته متداول و رایج بوده است.و همچنین فرسایش کالبدی صورت گرفته در حال حاضر بیشتر فضاهای داخل حیاط به فضایی برای انبار کالا و بعضاً متروکه تبدیل‌شده‌اند.و تنها در چند مورد از حجره‌های آن به‌صورت فرش‌فروشی و رنگرزی استفاده می‌شود.تنها در قسمت دالان ورودی حجره‌ها به فعالیت فرش‌فروشی خود ادامه می‌دهند.
معماری سرای حاج شامی بالا
سرای حاج شامی بالا به مساحت ۱۲۹۹ / ۳۷ مترمربع و به‌صورت یک طبقه از سراهای رواق دار و زیبای این بازار می‌باشد. این سرا دارای یک دالان ورودی از راسته اصلی بازار با ۴ چشمه طاق کجاوه یک طاق ضربی نوساز و یک طاق تیرپوش چوبی پوشیده شده است و دارای ۱۲ حجره در این دالان می‌باشد. سرای حاج شامی بالا تقریباً از الگوی معماری و تزئینات دیگر سراها تبعیت می‌کند با این تفاوت که این سرا به لحاظ تاریخی و دوره ساخت بنا از تزئینات بیشتری برخوردار است عمده مصالح بکار رفته در این سرا مصالح آجری است. در داخل حیاط یک فضای مرکزی و چهار رواق در طرفین وجود داشته که به دلیل مداخلاتی که در بنا صورت گرفته رواق شمالی آن مسدود و تبدیل به حجره شده است.
عمده طاق نمای طرفین ورودی سرا در سمت شمال با مصالح جدید و آجر با ابعاد بزرگ‌تر اجراشده‌اند. طاق‌های پیرامون حیاط تاقی است که پشت بغل‌های آن با آجر حصیری کارشده است. نمای پایه‌ها رو به حیاط صورت نیم‌دایره و پشت پایه‌ها به‌صورت مقطع مستطیل با لبه‌های پخ شده هستند.
دسترسی موقعیت قرارگیری این بنا به‌طوری است که ازلحاظ دسترسی در نزدیکی شریان درجه‌یک شهر قرارگرفته است اما به دلیل قرارگیری مجموعه سرای شامی پایین در مجاورت آن تردد سواره به این بنا امکان‌پذیر نیست.