شیخ اخی فرج زنگانی
دارالسعاده زنجان از گذشته های دور مرکز علم، فرهنگ، حکمت و عرفان بوده است و علما، حکمای و عرفای بزرگی را به جامعه تقدیم کرده است یکی از این شخصیتها اخی فرج زنجانی است.
وی از عرفان بزرگ قرن پنجم هجری و پیر و مراد خیلی از بزرگان بوده است قرن چهارم و پنجم هجری عصر طلایی اسلامی و مخصوصاً درخشش عرفان و تصرف است گویند شیخ در ابتداء به شغل مکاری (کرایه کشی با حیوان) مشغول بود یکبار چوبی محکم بر دراز گوشی زد و آن حیوان باوی در سخن آمد و گفت: «چنان بزن که توانی خورد» او را حالی بدین سخن دست داد و ترک چهار پایان بگفت و همه عمر را در راه حق صرف کرد شیخ در سال ۴۲۵ هجری در زنجان زوایه اختیار کرد خانقاه بزرگی بنا نهاد که احتمالاً محل آن در ورودی شهر در کنار امامزاده سید ابراهیم قرار داشته است وی با پوشیدن خرقه از دست شیخ ابوالعباس نهاوندی در میال بزرگان زمان قد علم کرد و با حضور در خانقاهش در شهر زنجان ارادتمندان را مستفیض نمود. زنجان در عصر این شیخ یک مرکزیت عرفانی داشت و محل آمد و شد علاقمندان به عرفان و تصرف بود و خانقاهش مأمن و پناهگاه اهل دل و محل اعتکاف دراویش و جماعت اهل زهد و عرفان شده بود گویند شیخ اخی فرخ را گربه ای بود که شهرت داشته است از جمله هرگاه جمعی از میهمانان به خانقاه او توجه می کردند آن گربه به عدد هر یک از ایشان بانگی می کرد و خادم خانقاه به هر بانگی کاسه آبی در دیگ می ریخت بر غذا می افزود در منطق الطیر عطار نیشابوری اشاره به گربه شیخ دارد «گه سگی را ره دهد تا پیشگاه گه کند از گربه ای مکشوف راه» شیخ اخی فرج زنگانی در چهار شنبه غره رجب سال ۴۵۷ هجری در زنجان وفات یافته است و مرقد شیخ را در محل میدان انقلاب (ضلع شمال غربی) در زنجان معرفی می کنند.
وجود کوهی به نام چله خانه در شمال شهر زنجان و مسجد سنگی معروف به داش مسجد در همان کوه که علایم آن موجود است نشانی از اجرای آداب ریاضت و مراقبت دل توسط شیخ اخی فرج و مریدان وی می باشد.
طریقه نسبت اخی فرج در تصوف و عرفان
طریقه شیخ به عرفای مشهور تصوف و عرفان بوسیله ابوالعباس نهاوندی از مشایخ قرن چهارم – شیخ جعفر خلدی متوفی در سنه ۳۴۸ ه.ق (بنا به روایتی مرید ابوعبدالله محمد ابن خفیف شیرازی متوفی در حدود سنه ۳۷۱) محمد رویم بغدادی متوفی در سال ۳۰۳ محمد بن عبدالله عمویه _ احمد اسود دینوری _ ممشاد دینوری…
خانقاه شیخ اخی فرج زنجانی
شیخ در تاریخ ۴۲۵ ه.ق در زنجان خانقاهی ساخت و مریدان و طالبان و سالکان و زائران و جوانمردان از نقاط مختلف ممالک اسلامی جهت استفاده و استفاضه و تبرک و تمین به خدمتش می شتافتند و دست ارادت و نیاز به سویش دراز می کردند و زائران از همت والای او ، استجابت دعا و برکت و آسایش خاطر و پند و موعظه طلب می نمودند. در خانقاه شیخ پیوسته جماعتی از فضلا و عباد و زهاد اعتکاف کرده و به عبادت اشتغال داشتند و مطابق رسوم و آدابی که از رباطات و خانقاه های قدیم در دست است ، خانقاه شیخ محل ورود و منزلگاه علماء و فضلا و عرفای اطراف و اکناف عالم بود که در هنگام سیر و سلوک و ریاضت وارد شهر نجان میشدند و در خانقاه او منزل میکردند. این موضوع از داستانی که عبدالرحمن جامی در کتاب نفحات الانس ذکر کرده بهتر معلوم میگردد. بطوریکه هنوز هم در میان مردم شهر مشهور است ، شیخ اخی فرج در دامنه کوه معروف به “چله خانه” که در سمت شمال شهر فعلی زنجان واقعست وبه لفظ محلی کوه چله خانه میگویند.مسجد مانندی در آنجا موجود بوده. میگویند که خود شیخ و مریدانش در آنجا چله می نشستند و به درک معضلات و کشف حقایق می پرداختند.
وفات شیخ اخی فرج زنجانی
نویسنگان تاریخ و تذکره ها ، در مورد تاریخ فوت این عارف نامی مانند اکثر دانشمندان و بزرگان علم و ادب و عرفان اختلاف نظر دارند.البته باید گفت ، در تعیین نامش نیز دچار لغزش شده اند.
آذر بیگدلی ابی فرج زنجانی نوشته و داراشکوه در سفینه الاولیاء و غلام سرور در خزینه الاصفیاء بترتیب آخی فرج زنجانی و شیخ فرج زنجانی و عبدالرحمن جامی مینویسد: شیخ اخی فرج زنگانی در روز چهارشنبه غره رجب سنه۴۵۷ ه.ق از دنیا رفته و در شهر زنگان مدفون گردیده است. و فصیحی خوافی در ضمن وقایع سنه ۴۲۷ می نویسد: وفات اخی ابوالفرج الزنجانی ،بزنجان و قیل سنه سبع و خمسین و اربعمائه.و سید محمد نور بخش بطوریکه قبلا نوشتم ،می گوید (۴۵۴ ه.ق) باز همانطور که گذشت ، صاحب تاریخ کبیر در در چهارصد و دو نوشته در کتاب شاهد صادق می نویسد: خواجه عبدالخالق غجدوانی و اخی فرج زنجانی ، در سنه ۵۵۷ در گذشتند. و امین احمد رازی در ص ۱۹۶ ج ۳ هفت اقلیم و مولف کتاب آتورپاتکان در ذیل ص ۴۱۷ قول مولف شاهد صادق را ذکر کرده اند . و حمدالله مستوفی و شاهزاده دارا شکوه تاریخ ۴۵۷ را نوشته اند. اینک با در نظر گرفتن قول صاحب تاریخ کبیر و شاهد صادق اختلاف بالغ بر ۱۵۵ سال میباشد ، و تفاوت قول صاحب تاریخ کبیر با نفحات الانس در حدود ۱۰۰ سال و این هر دو قابل تعمیق و تامل است . بدیهی است از اینگونه لغزشها و نا برابری ها در شرح حال رجال بزرگ این مرز و بوم مثل سایر نقاط ایران و جهان بسیار میبینیم و خواهیم دید.
در هر صورت به نظر این بیمقدار ، قول الانس و تاریخ گزیده به حقیقت نزدیکتر است و همان چهارشنبه غره رجب سنه ۴۵۷ صحیح میباشد.
محل آرامگاه شیخ اخی فرج زنگانی
طبق تحقیقی که بعمل آورده ام و اکثر محققین و معمرین مطلع شهر زنجان که بعضی مستقیما و برخی از قول اجداد و افراد سلف خود نقل میکردند ، آرامگاه شیخ اخی فرج در قسمت شمالی غرب میدان چهارراه پهلوی سابق (میدان انقلاب ) شهر زنجان ،بین ساختمان دکاکین و حمام علیمردان خان قرار داشته و زیارتگاه اهل دل و دردمندان بود.که بعد از کشیدن خیابان و احداث چهارراه و ایجاد دکاکین ، آثار آن بکلی از بین رفته است آن آرامگاه مرکب بوده از مرقد و مسجد و بعضی حجره ها که زایرین و نیازمندان در آنها سکونت میکردند.
