مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

مسجد جامع زنجان (مسجد سید) معروف به(مسجد سید).از قدیمی‌ترین بناهای مذهبی شهرستان زنجان است.این بنای قدیمی در بازار بالای‌ شهردر بافت بازار و در راسته قیصریه قرارگرفته است.ورودی اصلی این مسجد در سبزه‌میدان قرارگرفته است.این مسجد به‌وسیله شاهزاده عبدالله میرزا.ملقب به دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۳۲۴ هجری قمری ساخته‌شده است.در این پست سعی بر آن شده. تا توضیحات مختصری در مورد مسجد مسجد جامع زنجان (مسجد سید) ارائه شود.این توضیحات در موردسازنده مسجد، علل نام‌گذاری، تاریخچه ساخت، معماری مسجد.موقعیت بنا وراه‌های دسترسی، عناصرتشکیل‌دهنده ازلحاظ ساخت ارائه‌شده.به دلیل قرارگرفتن این مسجددربافت بازار.بازدیدکنندگان عزیز می‌توانند بعد از تماشای این مسجد از بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین بازار مسقف ایران دیدن فرمایند.

از گذشته‌های بسیار دور مراکز مذهبی هسته مرکزی شهر را تشکیل می‌داد.و از اهمیت اساسی برخوردار بود. بر همین اساس، با خاموش شدن آتشکده‌ها در ایران لزوم جایگزینی آن‌ها با مراکز عبادی جدید احساس گردید.بدین دلیل مساجد بسیاری در مناطق مختلف ایران در مدت‌زمان کوتاهی ساخته شدند.مسجد در این دوران نهادی است که کلیه فعالیت‌های مربوط به شهر را دربرمی گیرد.مسجد تنها جایگاه عبادت نیست بلکه نقش وسیع‌تری را بر عهده داشت.چنانچه بخش عمده از فعالیت‌های سیاسی در آنجا صورت می‌گرفت.مسجد جامع زنجان (مسجد سید) بزرگ‌ترین و زیباترین مسجد و مدرسه دینی شهر زنجان است.که در بافت تاریخی زنجان بنانهاده شده است.

مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

مسجد جامع زنجان که به مسجد سید نیز معروف است.در بافت بازار و در راسته قیصریه قرارگرفته است.مسجد جامع زنجان (مسجد سید) توسط عبدالله میرزا دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار ساخته‌شده است.عبدالله میرزا دارا در سال۱۲۱۱هجری قمری متولد و درسال ۱۲۲۴درسن۱۳سالگی به حکومت زنجان منصوب شد.میرزامحمد‌تقی علی‌آبادی که ازمنشیان خاص شاه بود به وزارت وی برگزیده شد و به زنجان روانه شد.

علل نامگذاری مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

مسجد جامع زنجان (مسجد سید) به‌وسیله شاهزاده عبدالله میرزا. ملقب به دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در سال۱۳۲۴هجری قمری در سن۱۳سالگی به حکومت زنجان منسوب شد. ساخته‌شده است.این مسجد در بین مردمان ساکن در زنجان به نام‌های مختلف خوانده می‌شود. هریک از این نام‌ها خود می‌تواند بخشی از تاریخچه این بنا را روشن نماید.
الف: مسجد جامع: ازآنجاکه بزرگ‌ترین و شکوهمندترین مسجدی است که در زنجان ساخته‌شده.نمازجمعه در آن برگزار می‌شود. علاوه براین در وقف نامه این بنا که درسند.۱۲۴۴ تنظیم گردیده، از این مسجد به نام مسجدجمعه ذکرشده است.
ب: مسجد عبدالله: در اسناد و کتب تاریخی از این مسجد. بانام بانی وسازنده آن یعنی عبدالله میرزا یادشده است.
د: مسجد سید: علت این نام‌گذاری به این دلیل بوده؛ که امام جماعت و تولیت مسجدومدرسه علمیه آن ازسوی عبدالله میرزا به سید محمد مجتهدسردانی که ازمراجع نامداردردوره قاجاردرناحیه خمسه بوده است، واگذار گردید.

عبدالله میرزا (پسر فتحعلی شاه و حاکم زنجان) که شیفته و مرید سیدمحمد مجتهد شده بود.مسجدسیدزنجان را برای اقامه نمازجمعه وجماعت به امامت وی بنا کرد.امامت آن باروحانی مجتهدی به نام حاج سید محمدسردانی طارمی بوده.واز آن زمان تابه‌حال نیز اعقاب آن مرحوم در این مسجد و مدرسه اقامه نماز و تدریس داشته‌اند.بخشی ازمغازه‌های بازارقیصریه از موقوفات این مسجد محسوب می‌شود.در منابع مکتوب ازاین بنا به‌عنوان مسجد سید و مدرسه سید نیز یادشده است.(گنج‌نامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران مساجد جامع ۱۳۸۳: ۱۳۴).
ج: همچنین در مکاتبات دیوانی واداری دوره قاجار مسجد جامع را مسجد سلطانی نیز می‌گفتند.

تاریخچه ساخت مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

مسجد جامع زنجان (مسجد سید)با الگوبرداری از شیوه شهرسازی رایج درگذشته، درکنار بازار قدیمی احداث‌شده.ازلحاظ سبک معماری، بنایی قابل‌توجه محسوب می‌شود.مسجد جامع زنجان (مسجد سید) که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، تنها مسجد درمیان مساجد شهر است.که از الگوی معماری مساجد چهار ایوانی پیروی کرده.درساخت آن ویژگی‌های معماری سنتی مساجد ایرانی موردتوجه قرارگرفته است.

نگاه کلی به نوع معماری مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

همان‌طور که قبلاً اشاره شد این بنا توسط شاهزاده قاجاری بناشده است. و به یکی از مجتهدان وقت واگذارشده است.دیگر آن حالت سادگی که در مسجد خانم و مسجدسید فتح‌الله ودیگر مساجدوقفی زنجان دیده می‌شود در اینجا دیده نمی‌شود.معمار سعی داشته تاشکوه وعظمت که در بناهای وقفی دیگر زنجان دیده نمی‌شود را در اینجا جلوه‌گر سازد.بنابراین از شیوه و الگوی پلان چارتاقی های دوره پیش ازاسلام که بعدازورود اسلام معماران از آن بهره فراوان برده بودند.دراین بنا نیز برای القای حس شکوه و عظمت نهایت استفادهکرده‌اند.ازدلایلی که برای این موضوع می‌توان ذکر کرد. این است که این مسجد مدرسه با هزینه حکومت ساخته‌شده است.این مسجد که ازنظر معماری سبک قاجاری قابل‌توجه است.اما از جهات اجتماعی و سیاسی از صدر مشروطه تا انقلاب اسلامی. به‌عنوان یکی از پایگاههای مردمی شهر زنجان دراین تحولات نقش ایفا می‌کرده است.

موقعیت بنا و راههای دستزسی به مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

این بنا در غرب میدان انقلاب زنجان واقع بوده.و خیابان امام زنجان از شمال آن می گذرد.مسجد جامع زنجان نیز در این خیابان و در شرق سبزه میدان قرار دارد.فاصله چندانی با مسجد خانم و مسجد رسول الله و مسجد سید فتح الله ندارد. این بنادر بافت قدیمی مجاور (ضلع جنوبی) سبزه میدان قرار گرفته است.و از راههای متعددی امکان دسترسی به آن می باشد.

در حالت کلی می توان این راهها را را به دو دسته تقسیم کرد. راههای که به ورودی اصلی بنا می رسد. از طریق خیابان امام ، که در ایوان شمالی قرار گرفته است.در دو طرف آن واحد های تجاری ایجاد شده است. این قسمت دارای تزیینات کاشیکاری فراوانی بود.در واقع برای تاکید و راهنمایی نماز گذاران و مراجعین به صحن اصلی مسجد بود. متاسفانه توسط اداره میراث فرهنگی به طور کامل تخریب شد. در حال حاضر در حال ساخت مجدد آن هستند.

راههای دیگر دسترسی به این بنا راهی است که از طریق کوچه باریکی که از بازار قیصریه زنجان منشعب می شود.

به ضلع جنوب شرق بنا می رسد. و در واقع دسترسی محلی به این بنا را امکان پذیر می سازد.

راه دیگر نیز که دسترسی محلی از طریق معبر باریکی از بازار قیصریه را به ضلع جنوب غربی این بنا را امکان پذیر می سازد.

این دو سردر ورود کوتاه بوده و دارای تزینات آجر چینی مختصری می باشند.

عناصر تشکیل دهنده مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

(ورودی ها، ایوان ها ، صحن یا حیاط ، حجره ها ، گنبدخانه چارتاقی) ، مدرسه ، محراب ها ، ستونها. 

ورودیهای مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

در دوره پهلوی، با احداث خیابانی در ضلع شمالی مسجد ورودی آن تغیراتی کرد.فضای هشتی پشت ایوان شمالی تخریب شد.پیش از این از طریق هشتی و دهلیز های دو سوی ایران وارد صحن می شده اند.(یارمحمدی ۱۳۹۰:۱۵۰) اما امروز ورودی اصلی در ایوان شمالی مسجد و در ضلع جنوبی خیابان امام قرار دارد.بعد از ورود به صحن اصلی مسجد با چهار پله متصل می شود.در سمت غربی ورودی این ایوان وضوخانه قرار دارد. دو ورودی دیگر نیز در جنوب شرقی و غربی بنا با سردر کوچک که دارای آجرکاری مختصری است . جهت دسترسی از داخل بازار قیصریه،ایجاد شده است.

صحن یا میانسرای مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

مسجد جامع زنجان (مسجد سید) همانند سایر مسجدها چهار ایوانی به شکل مربع مستطیل بوده. و دارای ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض می باشد. در گذشته دارای باغچه های وسیعی بوده است.

در سال ۱۳۴۰ متولیان مسجد برای جلوگیری از نفوذ رطوبت آنها را برداشتند. سپس در سال ۱۳۶۸ جایگزین شدند. که شامل حوض سنگی با باغچه های کوچکی است این همان حوض و باغچه ایست که در سالهای گذشته جایگزین باغچه و حوضخانه قدیمی شده است.

حجره های مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

در ضلع شرقی و غربی صحن به صورت قرینه ۱۶ حجره و در جبهه شمالی ۶ حجره جهت طلاب ساخته شده.

ضخامت پایه دیواره حجره ها۹۲ سانتی متر است. هر حجره شامل دو قسمت است .که از دو قسمت ایوان و حجره عرض ایوان ۳۴۰ متر و عمق آنها در حجرات سمت شرقی و غربی صحن۱/ ۶۵و درجرات شمالی۱ /۸۰مترمی باشد.

در پشت ایوان حجره قراردارد وهرکدام از آنها دارای۳/ ۴۰ متر عرض و ۵۰/۴مترطول دارد. برای پوشش سقف از قوسهای جناقی استفاده شده .

بدین صورت که در طول ۴/۵۰ متر سه تویزه جناغی با ارتفاع ۵/۲متری ازکف ساخته وبین تویزه ها باطاق آجری پوشانده شده است.

در راستای طاق و تویزه ها در میان جرزهای طرفین حجره ۸ ردیف رفچه در دو طبقه ساخته شده.

در هر حجره جمعا دارای ۱۶ واحدرفچه است. نور این فضاها از دو پنجره موجود در طرفین در ورودی تأمینی می شده.

پنجره های موصوف در اوایل پهلوی به دلایل نامعلومی با استفاده از مصالح بنایی کور و بعدا در جریان مرمت مسجد باز شده است. (آرشیو میراث فرهنگی زنجان).

در گوشه ها دهلیزهای کوچکی ایجاد گردیده که از طریق آنها با یک رشته پلکان دسترسی به بالای مسجدامکان پذیراست.

در دوطرف ایوان شمالی نیز تعداد۶حجره ساخته شده که دارای کاربری های متفاوتی هستند. حجره های کناری ایوانها دو طبقه هستند.

مناره ها در مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

مناره های در قسمت ورودی اصلی دو منار وجود داشته این منارها تا سال ۱۳۳۸ سر پا بوده اند. که در حال حاضر که سردر توسط میراث فرهنگی در حال بازسازی است کاملا برداشته شده اند.

تزیینات بنا در مسجد جامع زنجان (مسجد سید)

تزیینات بنا  به دو دسته تقسیم می شود. ۱- تزیینات فضای داخلی ۲-تزیینات نمای بیرونی

۱– تزیینات  بیرونی

که بیشتر شامل کاشی‌کاری ایوان‌ها هست. و دربرگیرنده کتیبه‌های به خط بنایی با معقلی، ثلث و نستعلیق و تزئینات گلدانی و گل هست. که به رنگ‌های زرد، سبز، آبی سیر و آبی تیره، قرمز، صورتی و سفید بر زمینه کاشی‌های خشتی، در کاربندی نیم گنبد ایوان‌ها از کاشی‌های سفید و زرد، فیروزه‌ای و آبی که به‌صورت معرق‌کار شده است، استفاده‌شده است.

علاوه بر نمای ایوانها نمای بالای حجره‌های طلاب نیز با کاشی‌های خشتی (هفت‌رنگ و مینایی) تزیین‌شده است. که متأسفانه بسیاری از کاشی‌کاری‌های که در این بخش و بخش ایوان‌ها در سال‌های اخیر مرمت‌شده با تزیینات اصیل بنا هماهنگی نداشته و بر هارمونی تزیینات بنا صدمه زده است.

۲– تزیینات داخلی 

بیشتر در محراب‌های پنج‌گانه داخل مسجد جامع زنجان (مسجد سید). شبستان‌های که در زیر فضای گنبد خانه و شبستان‌های کناری آن ایجادشده متمرکزشده است.

  تزیینات آجری

در نمای داخلی این مسجد برعکس مساجد دیگر زنجان ازجمله مسجد خانم و سید فتح‌الله کمتر از تزیینات آجری استفاده‌شده بلکه بیشتر تأکید بر کاشی‌کاری در نما بوده است.

در قسمت‌های داخلی به علت استفاده از پوشش ملاط گچ همه آجرکاری‌ها پوشیده شده‌اند. احتمالاً در این قسمت برای استحکام تویزه-ها ازشیوه‌های مختلف آجرچینی استفاده‌شده است.

همچنین برای تزیین ستون‌های هشت‌گوش از آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای به‌صورت معدود استفاده‌شده.

و معمار با این کار توانسته این بخش از ستون‌ها را از یکی نواختی خارج کند. اما تنها آجرکاری‌های قابل‌مشاهده در این بنا آجرکاری‌های سقف وردی جنوب شرق و جنوب غرب بنا است. که معمار با ایجاد تزیینات شمشه این بخش از بنا را تزیین کرده است.

همچنین در نمای ورودی‌های بیرونی این دو قسمت. برای تأکید و جلب‌توجه و راهنمایی نمازگزاران تزیینات مختصر آجرکاری در بالای ورودی جناقی شکل ایجادشده است.

کتیبه‌ها

مهم‌ترین کتیبه تاریخی مسجد فرمانی است. از فتحعلی شاه قاجار در خصوص احداث بنا که به خط ثلث در پای قوس ایوان جنوبی نگاشته شده است. همچنین گنبد مسجد جامع زنجان با کاشی‌های فیروزهای پوشانده شده. و سوره مبارکه «الدهر» با خط ثلث روی این گنبد نقش بسته است.

تقارن در بنا

مسجد جامع زنجان (مسجد سید) مانند همه بناهای مشابه. از قرینه وتقارن به‌عنوان یکی ازعوامل تزیینی وزیبایی دربنا استفاده‌شده است.

همچنین از این موضوع. برای راهنمایی کاربران بنا و استفاده‌کنندگان جهت دسترسی آسان‌تر به فضاها بهره برده‌اند.

این بنا داری چهار ایوان بزرگ به‌صورت قرینه در وسط چهار ضلع بنا است. که تعداد ۱۶ حجره در ضلع شرقی و غربی، در دو طرف ایوان‌ها احداث‌شده است.

نه‌تنها معمار با هوشمندی با ایجاد دو حجره در طرفین ایوان‌ها نه‌تنها توانسته که عظمت و شکوه را در این بنا القاء نماید.

بلکه با ایجاد این حجره‌ها در طبقه دوم مانع از لنگر انداختن ایران شده و همچنین نیروهای جانبی آن کنترل کرده است.

این ایوان‌های دقیقاً به‌صورت قرینه همراه حجره‌ها و ورودی‌های فرعی در دو طرف ضلع جنوبی حالت قرینه کاملی به بنا داده است.

تزیینات کاشی‌کاری، پنجره‌ها و نورگیرهای حجره‌ها این تقارن را برجسته‌تر کرده و بر زیبایی این بنا افزوده است.