معدن نمک چهرآباد

۲۲ سال پیش در حالی که بهره برداران معدن چهرآباد زنجان مشغول کند و کاو بودنده حین استخراج نمک متوجه چیزی جسد گونه شدند که از مان تل نمک ناگهان پدیدار شد.

یکی از این معدن کاران میگوید:ابتدا گمان کردم لا شه حیوانیست، اما بعد از بیرون کشیدن آن متوجه شمایل انسانی شدم که قدری متفاوت از آدمهای عصر ما بود.

نتیجه این کشف اتفاقی نیم‌تنهٔ مردی با موی سر و محاسن بلند بود که به دوره زمانی ساسانی باز میگشت واز آنجاکه جسد ریش و موی بلند و حلقهٔ گوشواره‌ای طلایی در گوش چپ داشت محرز بود که جنسیتش مرد است.

اگرچه موریانه‌ها پیکر جسد کشف شده را، خورده‌ بودند اما هنوز جای شکرش باقی بود زیرا سر یک انسان و برخی از اجزای صورت تقریبا به طور کامل قابل مشاهده است و از آنجا که همچون مومیایی نمک آنرا احاطه کرده بود او را مرد نمکی نام گذاری کردند.

از شکل و شمایل و لباسهای فاخری که مرد نمکی بر تن داشت اینگونه مینمود که از طبقه اجتماعی بلایی برخوردار بوده و به طبقه دهقانان که حلقه اتصال طبقات پایینتر با اشراف بودند تعلق داشته است.

مطالعات باستان شناسان بر روی مرد نمکی شماره یک نشان داد که وی مردی چهل ساله بوده و رنگ موهایش قهوه ای مایل به خرمایی، که تحت تاثیر اکسیداسیون رنگ دانه های خود را از دست داده است .

باشتان شناسان و کاوشگران، در پی این اکتشاف ، از تاریخ ۶ اسفند ۱۳۷۲، کاوشها یی را در منطقه شروع کردندکه منجر به کشف ادواتی شد که معدن کاران آن دوره بکار میبرده اند، در این کاوشها ؛ یک ساق پا درون چکمهٔ چرمی، شلوارک، وسایل نقره‌ای، سه قبضه چاقو ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب ،قلاب سنگ، قطعات سفال، یک عدد گردو، و چند تکه پارچه منقوش و تکه های خردشده استخوان نیز یافت شد.

۱۱ سال از این ماجرا گذشت و در حالی صاحب امتیاز معدن مجدد استخراج از معدن چهر آباد را آغاز کرده بود. پیکر مرد نمکی شماره دو از زیر آوار های نمک نمایان، اما به علت برخورد با دندانهای لودر از هم گسیخته و متلاشی شد.

با همت کارشناسان میراث فرهنگی تکه های جسد دوباره جمع آوری شد و تحقیقات بر روی آنها نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با قدی حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که بعلت ریزش معدن نمک هلاک شده است.

مرد نمکی شماره ۳ هم همان سال پیدا شد و سر انجام نوبت به مرد شماره چهار رسید. که به اذعان کارشناسان و بر اساس آنچه که قابل مشاهده است سالم‌ترین و کامل‌ترین جسد نمکی به دست آمده از معدن چهرآباد زنجان میباشد .

کارشناسان بر آنند ریزش معدن منجر به کشته شدن وی شده است اما مرد نمکی شماره ۴ با اینکه حین مرگ آسیب دیدگی زیادی داشته ولی بیشتر قسمت‌های بدنش سالم ‌مانده است. این مومیایی طبیعی در بر گیرنده مجموعه‌ای از استخوان‌ها و بافت نرمی است که بر اثر از دست دادن آب بدن خشک شده است.

 

پژوهشگران و محققانی که بر روی مومیایی شماره ۴کار کرده اند میگویند:وی، پسر ۱۶ ساله با موهای سر کوتاه، به رنگ خرمایی با قدی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متر بوده و از گوش‌هایش حلقه فلزی آویزان است.

همراه مومیایی شماره ۴ اشیایی چون چاقوی فلزی با دسته استخوانی که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای این مومیایی بسته شده است و دو کوزه کوچک سفالی سالم که به احتمال زیاد برای نوشیدن آب یا مایعات بوده نیز یافت شده است.

از ویژگیهای مهم دیگرلباس کاملی است که برتن این مومیایی دیده می‌شود، این لباس بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی را شامل میشود.

غار نمکی و یا همان معدن نمک چهرآباد در یک‌ کیلومتری جنوب روستای حمزه‌لو در ناحیهٔ غرب شهرستان زنجان قرار دارد و کاوش در آن بادشواری صورت میگیرد زیرا که امتیاز بهره برداری از آن به بخش خصوصی واگذار شده است و شاید به همین علت است که جسد مرد نمکی شماره شش کماکان دست نخورده سر جایش در معدن آرمیده است.

با این حال متولیان میگویند: اتفاقات و یا خبر های خوبی در را ه است چرا که درفصل سوم کاوش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد زنجان، دانشگاه سوئیس ، اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان وهیاتی از دانشگاه بوخوم و موزه این شهر، همکاری می‌کنند.

ابوالفضل عالی میگوید: لباسهایی که بر تن مومیایی‌های معدن نمک دوزلاخ در چهرآباد محفوظ مانده ، اطلاعات بسیار با ارزشی در مورد رنگ‌آمیزی، بافتن پارچه و نحوه پوشش در زمان خود دارد.

وی اعلام کرد: گیاه‌شناسان، اساتید دانشگاه زنجان و متخصص در ژئوفورمولوژی با همکاری هیئت آلمانی طی یک ماه به مطالعات محیطی و زمین باستان‌شناسی در معدن نمک پرداختند.

 

به گفته این کارشناس از میان مردان نمکی یافت شده در معدن چهرآباد زنجان، سه مومیایی به دوره هخامنشیان یعنی حدود ۴۰۰ سال پیش از میلادو دو مومیایی دیگر نیز به اواخر دوران ساسانی یعنی ۴۰۰ تا ۶۰۰ بعد از میلاد، مربوط هستند.

در حال حاضر پیکر نخستین مومیایی طبیعی به همراه سر و پای چپ یکی از این مردان که از معدن نمک چهر آباد زنجان یافت شد در موزهٔ ایران باستان تهران و جسد سه مومیایی دیگر هم در عمارت ذوالفقاری شهر زنجان که به آن موزه مردان نمکی گفته میشود در حال نگهداریست .

کشف نخستین مرد نمکی

چکمهٔ پای چپ مرد نمکی شماره ۱ در موزه ایران باستان

در زمستان سال ۱۳۷۲، معدن‌کاران به‌هنگام خاکبرداری و استخراج نمک از معدن زیر تپه‌های این منطقه، با نیم‌تنهٔ یک جسد روبه‌رو شدند. این جسد دارای ریش و موی بلند و حلقهٔ گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ بود. جسد مزبور در اواسط یکی از تونل‌های معدن، که حدود ۴۵ متر طول داشت، به‌دست آمد. از تاریخ ۶ اسفند ۱۳۷۲، کاوش‌ها در این منطقه آغاز شد. درپی کاوش‌ها؛ یک ساق پا درون چکمهٔ چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارک، شی نقره‌ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال و چند تکه پارچه منقوش و قطعات خردشده استخوان نیز پیدا شد. باستان شناسان در مورد ظاهر این پیکر گفته‌اند احتمالاً مرد نمکی از طبقه اشراف و شاهزاده‌ها بوده‌است، زیرا برروی لباس او جواهرات و زیورآلاتی پیدا شده که مخصوص این طبقه بوده، و همچنین آنها چنین فرضیه دارند که او یا درحال فرار به غار پناه برده یا در جنگی از میدان گریخته و به غار پناه آورده و آنجا فوت کرده و موریانه‌ها پیکرش را، که از نمک پوشیده بوده، خورده‌اند.

کشف دومین مرد نمکی

با وجود کشف استثنایی مرد نمکی شماره یک در سال ۱۳۷۲ تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت. پاییز ۱۳۸۳ معدنکاران در حین کار با بولدوزر دوباره با بقایای اسکلت انسانی برخورد کردند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود و با جستجوی معدن‌کاران در میان خاک‌های آشفته علاوه بر جمع‌آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تکه‌تکه شده، شماری اشیاء به دست آمد که توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد. بررسی‌های نخستین بر روی بقایای انسانی که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی شماره ۲ نامگذاری شد، نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته شده است.

از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌توان به تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات اشاره کرد.

کشف اتفاقی مرد نمکی شماره ۲ و مجموعه‌ای از اشیاء موجب از سرگیری پژوهش‌های باستان شناسی در معدن نمک چهرآباد پس از گذشت ۱۱ سال شد؛ بنابراین کاوش در معدن با وجود شرایط آب و هوایی نامناسب و دشوار در دی‌ ماه ۱۳۸۳ به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی‌مانده آغاز شد.

کشف سومین مرد نمکی

مرد نمکی شماره ۳ همچون مرد نمکی ۲ به صورت اتفاقی و طی کار باطله‌برداری بولدوزر توسط معدن‌کاران در سال ۱۳۸۳ کشف شد. به دلیل سقوط یک صخره بسیار بزرگ نمک بر روی مرد نمکی شماره ۳ و همچنین کشف آن توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه‌تکه به دست آمد. آنچه که مرد نمکی شماره ۳ نامیده شد در واقع بقایای استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.

کشف چهارمین مرد نمکی

مرد نمکی شماره ۴ سالم‌ترین و کامل‌ترین جسد نمکی به دست آمده از معدن چهرآباد است و به رغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ تقریباً بیشتر قسمت‌های بدن این مومیایی سالم باقی‌مانده است. این جسد شامل مجموعه‌ای از استخوان‌ها و بافت نرمی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملاً خشک شده است.

براساس پژوهش‌های انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متر و بر گوش‌هایش حلقه فلزی دیده می‌شود، موهای سر وی کوتاه، به رنگ خرمایی و همراه این مومیایی اشیای جالب توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیاء چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای این مومیایی بسته شده است و از اشیای دیگر می‌توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد.

از ویژگیهای بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که برتن او دیده می‌شود، این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.

کشف پنجمین مرد نمکی

این مومیایی طبیعی نیز در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیه قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های پیشین بر اثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، کشته و مدفون شده است.

بر خلاف مومیایی نمکی شماره ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمکی شماره ۵ پوسیده و از بین رفته بود و بافت نرم فقط در قسمت‌هایی کوچک از دو دست، پاها بخش‌هایی از صورت، سینه و لگن باقی‌مانده بود. موی سر جسد به شرایط محیطی که مرد نمکی در آن قرار گرفته بر می‌گردد، کم بودن میزان نمک در این محیط نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی شماره ۵ است.

کشف ششمین مرد نمکی

ششمین مرد نمکی با آغاز فصل سوم کاوش در خرداد ۱۳۸۶ براثر بارندگی‌ها و شستشوی نمک، پش از حدود ۴۰ سانتی‌متر حفاری در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شماره ۲ پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد تاکنون درون نمک باقی‌مانده است. جمجمه ششمین مرد نمکی مربوط به دوره ساسانی است.

درفصل سوم کاوش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد زنجان، هیاتی از دانشگاه بوخوم و موزه این شهر، دانشگاه سوئیس و اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان همکاری می‌کنند. این کاوش‌ها براساس تفاهمنامه‌ای بین اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان، دانشگاه بوخوم و موزه معدن بوخوم آلمان صورت می‌گیرد.

محل نگهداری

پیکر نخستین مومیایی در معدن نمک چهرآباد واقع در یک کیلومتری جنوب روستای حمزه‌لو در ناحیهٔ غرب شهرستان زنجان پیدا شده‌است. سر و پای چپ یکی از این مردان در موزهٔ ایران باستان تهران قابل بازدید است. جسد سه تن دیگر از مردان نمکی در عمارت ذوالفقاری در شهر زنجان نگهداری می‌شود.

پژوهش‌ها

با انجام آزمایش‌های سالیابی به روش کربن ۱۴، که بر روی نمونه استخوان‌ها و پارچه‌های مجموعه صورت گرفت، قدمتی حدود ۱۷۰۰ سال (اواخر اشکانی – اوایل ساسانی) برای مرد نمکی تعیین گردید. آزمایش‌های دی‌ان‌ای نشان داد که سن مرد نمکی هنگام مرگ حدود ۳۷ سال و قد وی حدود ۱۷۵ سانتی‌متر بوده‌است. با بررسی آزمایش‌های انجام‌شده بر روی سلول‌های موی سر، گروه خونی مرد نمکی +B تعیین شد.

با آزمایش سی تی اسکن و رادیولوژی که با همکاری دکتر جلال جلال شکوهی انجام گرفت^[۱۰]، مشخص شد که مرد نمکی دراثر سقوط ناگهانی درون یکی از گودالهای معدن نمک و وارد شدن ضربه بسیار شدید به ناحیهٔ راست جمجمه و صورت از بین رفته‌است. مطالعات باستان‌شناختی بر روی مجموعه مرد نمکی نشان داد که به علت آرایش خاص موهای بلند سر و صورت، وجود گوشوارهٔ طلا در گوش چپ، چکمه چرمی با ساخت و دوخت بسیار ظریف و هنرمندانه و همچنین نوع و بافت تکنیکی پارچه لباس و بدست آمدن شئ نقره‌ای همراه با متوفی، فرد مزبور یک کارگر ساده معدن نمک نبوده، بلکه فردی عالی رتبه و دارای پایگاه اجتماعی بالا بوده‌است، اما علت حضور، سقوط و مرگ وی در معدن نمک چهرآباد همچنان در پردهٔ راز و ابهام باقی مانده‌است.

در آذر ماه ۱۳۹۴ مردان نمکی شماره‌های یک و پنج با رویکرد کشف یافته‌های جدید در یکی از مراکز علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران سی تی اسکن شدند.

انگل‌شناسی

در پژوهشی که در سال ۲۰۱۲ روی یکی از مردان نمکی که حدوداً مربوط به ۲۲۰۰ سال پیش بوده است، معلوم شد که در دستگاه گوارشی این فرد بقایای تخم کرم کدو دارد که از نظر تعیین نوع غذای آن دوران و نوع آلودگی انگلی موجود کشف قابل توجهی محسوب می‌شد. ابتلا به کرم کدو نشان می‌دهد که در آن زمان، استفاده از گوشت کم پخته‌شده رواج داشته است.

پارچه‌ها

لباسهایی که بر تن مومیایی‌های معدن نمک دوزلاخ در چهرآباد محفوظ مانده، اطلاعات بسیار با ارزشی در مورد نحوه پوشش، رنگ‌آمیزی و بافتن پارچه در زمان خود به ما می‌دهد. مثلاً مومیایی شماره ۴ لباس کامل بر تن دارد و پارچه‌های لباس هم در وضع بسیار مناسبی حفظ شده‌اند.^[۱۳]

روشهای باستانی استخراج معدن

بررسی وسایل استخراج و حفر معدن و مطالعه خود معدن به همراه اطلاعات بدست آمده از آزمایش کربن چهارده، نشان می‌دهد که در قرن پنجم پیش از میلاد (زمان هخامنشی)، معدن فعال بوده و چندین بار ریزش معدن در آن اتفاق افتاده که باعث کشته شدن تعدادی از معدنچیان شده و تا زمان قرن پنجم (زمان ساسانی) از معدن استفاده می‌شده است. با استفاده از کلنگ و ستون – اتاقک زدن، داخل معدن حفاری انجام می‌شده و روش استخراج در زمانهای هخامنشی و ساسانی متفاوت بوده است.