موزه باستان شناسی و مردان نمکی (عمارت ذوالفقاری)

از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام “عمارت محمود خان ذوالفقاری” معروف است. بنا به روایاتی این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا گردیده و پس از وی محمودخان در آن اقامت داشته است. در گذشته این بخش از شهر زنجان محله ­ی اعیان نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و… در این محل ساخته شده بود.

بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدتها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبتهای لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی دیوار و سر در ورودی بنا بطور کامل تخریب گردید. در سالهای اخیر نیز با اجرای طرحهای عمران شهری، آسیب زیادی به بنا وارد آمده است. از جمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه ی بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارک تبدیل شد.

در سال ۱۳۷۹ میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و باز سازی گردید. با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمک چهرآباد در سال۱۳۸۶ موزه موقت مومیایی­ ها در این مکان بوجود آمد و در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستانشناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح گردید.

این بنا در تاریخ ۲۵/۱۲/۷۵ به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بخش باستان شناسی موزه :

بخش پیش از تاریخی : در این بخش اشیاء دوره پیش از تاریخی مکشوفه از استان زنجان از محوطه های تپه نور سلطانیه مربوط به هزاره پنجم ق م و تپه خالصه خرمدره مربوط به هزاره ششم ق م و سها چای تپه مربوط به هزاره چهارم ق م نگهداری می شوند این اشیاشامل انواع کاسه های سفالین ساده و منقوش انواع ابزار سنگی بنام میکرولیت و ابزار استخوانی و پیکرک های حیوانی است .

بخش تاریخی : در این بخش انواع ظروف سفالین عصر آهن مکشوفه از زنجان شامل انواع سفالهای خاکستری و نخودی، ظروف سفالین لعابدار دوره اشکانی، انواع خمره های ذخیره آرد، انواع ابزار جنگی از جنس مفرغ شامل سرگرز و پیکان، سرپیکان و شمشیر های ساده و منقوش است.

بخش اسلامی : در این بخش انواع اشیاء دوره اسلامی شامل پی سوزهای ساده و لعابدار دوره ایلخانی، ظروف مسی قلمزنی ،کاشی های ستاره ای و زرین فام مکشوفه از گنبد سلطانیه، سکه های دوره های مختلف تاریخی از دوره تاریخی تاپایان دوره اسلامی  نگهداری می شوند.

 

مردان نمــکی:

مرد نمکی ۱: با وجود کشف استثنائی مرد نمکی ۱ در سال ۱۳۷۲ متاسفانه تلاش چندانی برای تعطیل نمودن استخراج مکانیکی و لغو بهره برداری از معدن صورت نگرفت. در پائیز ۱۳۸۳ معدن کاران در حین کار با بولدوزر مجددا با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. با جستجوی معدن کاران در میان خاکهای آشفته علاوه بر جمع آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تکه تکه شده، شماری اشیا بدست آمد که توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.

بررسی­های اولیه بر روی بقایای انسانی، که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی ۲ نام گذاری شد نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی متر بوده که در جریان ریزش دیواره­ها و سقف تونل کشته شده است. از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می­توان به تکه سبد و میخهای چوبی، طنابهای گیاهی، منسوجات و … اشاره کرد.

مرد نمکی ۲: کشف اتفاقی مرد نمکی ۲ و مجموعه­ای از اشیا موجب از سر گیری پژوهش­های باستان شناختی در معدن نمک چهر آباد بعد از گذشت ۱۱ سال گردید بنابراین کاوش در معدن به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی مانده ابتدا به سرپرستی امیر الهی و سپس ابوالفضل عالی در دی و بهمن سال ۱۳۸۳ انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پائیز ۱۳۸۴ ادامه یافت.

مرد نمکی ۳: بقایای مرد نمکی ۳ همچون مرد نمکی ۲ به صورت اتفاقی و طی کار باطله برداری بولدوزر توسط معدن کاران در سال ۱۳۸۳ کشف شد. به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده، و تکه تکه یافت شد.

(بقایای مومیایی شماره ۳ شامل: استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.)

مرد نمکی ۴: مرد نمکی ۴ سالم­ترین و کامل­ترین مومیایی مکشوفه از معدن چهر آباد است. علیرغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمت­های بدن سالم باقی مانده است که شامل مجموعه استخوان­ها و بافت نرم وی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده است. به هنگام کشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود. دست­ها از ناحیه آرنج خم شده دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت شده بود . پای راست به صورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت. با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت دلیل مرگ براساس تحقیقات انجام یافته توسط دکتر شکوهی  با عکسبرداری سی تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونل­ها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است.

 بر اساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی متر است. بر گوش­هایش حلقه هایی از جنس نقره دیده می شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی شده اشیای جالب توجهی نیز کشف گردید. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه ای او بسته شده است ازاشیای دیگر می­توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد. همچنین ظناب­های گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب ابی، یک پی سوز سالم دود زده، ۱۱ تکه سفال و … نیز همراه این جسد یافت شده است.

از ویژگیهای بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که برتن او دیده می­شود. این لباس از بالا پوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.

مرد نمکی ۵: این مومیایی طبیعی در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیه قسمت­های بدن زیر صخره و سنگ­های آواری بزرگ قرار گرفته بود­. شکل جسد نشان می­داد که این شخص نیز همچون نمونه­های قبلی بر اثر حادثه­ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده­، کشته و مدفون شده است بر خلاف مومیایی نمکی شماره ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمکی ۵ پوسیده شده و از بین رفته بود بافت نرم فقط در قسمت­هایی کوچک از دو دست، پاها بخش­هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی ۵ است.

 

نتـایـج:

پیش از کاوش­های دو فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهر آباد براساس یافته­ های سال ۷۲ تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیئت حاکمه اقوام سکایی در سده ۸ پیش از میلاد بوده است. اما با کاوش­های دو فصل اخیر مشخص گردید که همه مومیایی­های مکشوفه از معدن کارگران و معدن کارانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیواره­ها و سقف و تونل­ها کشته و مدفون شده­ اند. طبق کاوش­های انجام یافته همچنین مشخص شد که معدن از حدود نیمه هزاره اول شناسایی شده است. بر اساس آزمایشات سالیابی کربن ۱۴ مشخص شد که مرد نمکی ۳، ۴، ۵، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲۳۰۰ سال و مرد نمکی ۱، ۲، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال قبل است. بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل­های معدن چهر آباد، دست کم دوبار رخ داده است. نخستین بار در حدود ۲۳۰۰ سال پیش و به هنگام فعالیت معدن کاران بخش بزرگی از تونل­های معدن ریزش و در آن مردان نمکی ۳، ۴، ۵ کشته شده اند و سپس با گذشت چندین قرن سال دوباره حادثه­ای دیگر در معدن نمک رخ داده و در نتیجه آن مردان نمکی ۱ و ۲ نیز کشته و مدفون شده ­اند.

در حال حاضر به استثنای مومیایی نمکی شماره ۱ که در موزه ملی کشور نگهداشته میشود بقیه اجساد و اشیای بدست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان در شرایط مطلوب، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می­شوند.

تلفن: ۰۲۴۳۳۰۳۳۴۲۶ (دفتر موزه)
سال تأسیس: بهمن ماه ۱۳۸۷
ساعت بازدید:۶ ماهه اول سال ۹ الی ۱۹ وشش ماهه دوم سال ۸ الی ۱۷
تعطیلی: ندارد، تعطیلات رسمی کشور
بهاء بلیط: بازدید کننده داخلی ۴۰۰۰۰ریال و بازدید کننده خارجی ۵۰۰۰۰۰ریال