کارخانه کبریت سازی سه ستاره زنجان

این بنا را می‌توان اولین واحد صنعتی زنجان بعد از کارخانه برق به حساب آورد که چند سالی قبل از آغاز جنگ جهانی دوم با سرمایه و مدیریت محمود شالچی در زنجان احداث شده است. این ساختمان به دلیل قرار گرفتن در بافت قدیم زنجان و دودکش آجری منحصر به فرد آن و دستگاههای قدیمی موجود تبدیل به موزه صنعت استان زنجان شده است.

کارخانه کبریت سازی، در دوران پهلوی در شهر زنجان بنا گردیده است و تا سال ۱۳۵۷ قبل از انتقال به محل جدید، مورد بهره‌برداری بوده‌ است. بانی این بنا شخصی بنام محمد علی شالچی می‌باشد.

ویژگی‌ها :

این بنا شامل قسمت‌های دروازه ورودی، فضای کارخانه و حیاط بنا می‌باشد. دروازه ورودی کارخانه که رو به خیابان کارگر قرار گرفته‌است شبیه شیر و خورشید بنا شده‌ است و فضای کارخانه شامل قسمت‌های مختلف مراحل تولید کبریت می‌باشد.

 

بنای کارخانه با شکل مربع مستطیل به طول ۴۰/۲۵ و عرض ۲۱/۶۳ در وسط محمله نسبتاً وسیعی قرار گرفته‌ است. پلان معماری بنا به تبع از خط تولید کبریت سازی دارای فضاهای سالن تولید، انبار مواد اولیه، انبار تولیدات و گرمخانه است.

 

این بنا بعلت صنعتی بودن، فاقد تزیینات بوده ولی لازم است ذکر شود که نمای غربی بنا با پنجره‌های هلالی و سیمان کاری رنگین، نمای زیبایی را به خود اختصاص داده است.

 

این بنا به دلیل قرار گرفتن در بافت قدیمی زنجان، میل آجری که در شهر زنجان منحصر بفرد می‌باشد و همچنین بعلت وجود دستگاه‌های قدیمی در محل می‌تواند به عنوان یک موزه صنعتی کاربرد داشته باشد.

 

در سال‌های اخیر، اتاق بازرگانی با نظارت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان اقدام به مرمت بنا نموده است ولی دیوارهای محوطه این کارخانه در طی سالیان گذشته توسط شهرداری تخریب و محوطه کارخانه تبدیل به پارک گردیده است.

 

تزیینات بنا : این بنا بعلت صنعتی بودن، فاقد تزیینات بوده ولی لازم به ذکر است که نمای غربی بنا با پنجره های هلالی و سیمان کاری رنگین، نمای زیبایی را به خود اختصاص داده است .

نحوه مالکیت

مالک این بنا در حال حاضر پس از تسویه کلیه بدهیهای این کارخانه وراث آقای شالچی (کوچمشکی) می‌باشندکه بهره برداری با شهر داری زنجان می باشد.

 

درب کارخانه کبریت زنجان که ریشه در تاریخ مردم زنجان دارد پس از سال‌ها بسته بودن به روی شهروندان باز شد .

 

رو نمایی از طرح برتر پروژه سبزه میدان به عنوان بزرگ ترین پروژه مداخله شهرداری در بافت قدیمی و فرسوده شهر زنجان انجام شد که هم زمان با این رونمایی درب کارخانه کبریت سابق زنجان به روی شهروندان باز شد .

در این روز هنرمندان پیشکسوت در رشته های مختلف با برپایی غرفه اقدام به عرضه فعالیت های خود برای عموم کردند . 

 

این کارخانه یک هویت تاریخی برای اهالی زنجان است و اولین بار که درب این کارخانه باز شد پیرمرد ۹۰ ساله عصا به دستی وارد محوطه کارخانه شد و با یادآوری روزهای گذشته, خاطرات خود را از حضور و فعالیت در این کارخانه با شوق خاصی تعریف می کرد.

 

کاربری این مجموعه برای انجام فعالیت ها و اجرای برنامه های فرهنگی در نظر گرفته شده و سوت آن که در گذشته سه بار در روز نواخته می شد که یک بار برای بیدار شدن مردم, یک بار برای خبر دادن نزدیکی وقت کار و بار آخر برای نزدیکی وقت تعطیلی کار بود , از این پس در مناسبتهای مختلف مناسبتی نواخته خواهد شد .

 

گذری بر تاریخ زنجان:

اولین کارخانه زنجان چگونه تشکیل شد؟

کارخانه کبریت سعادت اولین کارخانه‌ای بود که در زنجان افتتاح شد.

به گزارش زنجانم, آنچه تاریخ ثبت کرده این است که تا سال ۱۳۱۵ هجری شمسی زنجان صاحب کارخانه بزرگی نبود.

البته کارگاههای متعدد مسگری، آهنگری و چاقوسازی در خیابان مسگرها و میدان آهنگران وجود داشتند که کارگران زیادی را در خود جذب کرده بودند یا در خانه‌ها کارگاه فرشبافی و نساجی بود ولی اکثر آنها در واقع صنایع دستی بودند تا صنعت پیشرفته و اتوماتیک که بتوان در عرض زمان کوتاه و در عرض یک روز مقادیر زیادی محصول تولید کرد. از طرفی بزرگان شهر و صاحبان امکانات هم بیشتر بازاری و تاجر و یا ملاک بودند و با اینکه می‌خواستند گامهای بزرگتری در تجارت و تولید بردارند ولی کمتر در شراکت همت به خرج می‌دادند تا اینکه یکی دو نفر از زنجانی‌ها که با تبریز و تجار تبریزی در ارتباط بودند از یک سرمایه‌گذار تبریزی بنام شالچی برای تأسیس کارخانه کبریت که محصول آن در آن روزگار مورد نیاز اهالی و مردم ولایت‌خمسه (زنجان) بود دعوت به عمل آوردند.

این پیشنهاد مورد استقبال وی قرار گرفت و در سال ۱۳۱۲ شمسی به زنجان آمد. در زنجان قطعه زمینی را در شمالشرقی شهر در اختیار وی گذاشته شد و نامبرده مقدمات تأسیس و احداث کارخانه کبریت را فراهم آورد که امروزه آثار آن هنوز در خیابان صفا پایین‌تر از بولوار کوچمشکی چشم‌ها را نوازش می‌دهد. (در حال حاضر صنعتگران و سرمایه‌گذاران شهر آثار باقیمانده از کارخانه کبریت را در همان ابعاد قدیمی بازسازی و به موزه صنعت و معدن تبدیل کرده‌اند.)

قابل ذکر است در آن سال‌‌ها محدوده شهر از قسمت شمالی تا دروازه‌رشت و دبیرستان دکتر شریعتی فعلی که در آن زمان قبرستان متروکه بود ختم می‌شد یعنی بالاتر از دروازه‌رشت خارج از محدوده محسوب می‌گردید.

به همین جهت مرحوم شالچی کارخانه را در خارج از شهر احداث کرد. این کارخانه تا سال ۱۳۵۸ فعال بود در این سال به علت فرسودگی دستگاه‌ها و عدم بازدهی کافی تعطیل شد ولی چون کارگران زیادی در آنجا مشغول کار بودند کارخانه جدیدی بنام «زنجان‌چوب» در شهرک صنعتی شماره یک احداث و کارگران با سابقه کارخانه کبریت قبلی به آن کارخانه منتقل شدند.

گفتنی است اهالی آذربایجان به‌خصوص شهر تبریز از قدیم‌الایام الفت خاصی با اهالی زنجان داشته و رفت و آمد آنها به زنجان و همینطور زنجانی‌ها به تبریز و مبادلات تجاری و اقتصادی همیشه موجب تحکیم آشنایی بین زنجانی‌ها و تبریزی‌ها شده است. یکی از زنجانی‌های ساکن تبریز که او هم یکی از تجار بزرگ بوده به نام «حاج امین زنجانی» پل معروف امین را در تبریز احداث و وقف عام نموده است.

و مرحوم شالچی هم از تبریزی‌هایی است که در زنجان این کارخانه را بنیان گذاشت. خانه وی در خیابان امام در کوچه‌ای به نام وی «کوچه شالچی» قرار داشت که در سال‌های ۵۵-۵۴ دانشکده کشاورزی زنجان (دانشگاه زنجان فعلی) را در آن خانه تأسیس کردند.

مرحوم شالچی وقتی می‌خواست کارخانه را که به نام کارخانه «کبریت سعادت زنجان» نامگذاری کرده بود افتتاح کند، مصادف بود با آمدن رضاخان و فرزندش محمدرضا به زنجان که در روز هفتم مهرماه ۱۳۱۵ اتفاق افتاد و ابتدا کارخانه مورد بازدید آنها قرار گرفت. روزنامه خمسه زنجان و سالنامه پارس آنروز در گزارشی نوشته‌اند: در مسیر عبور رضاشاه چندین طاق نصرت زده بودند و در محل نزدیک کارخانه چادرهای متعددی برپا شده بود. تعدادی از اهالی و مسئولان شهر، نمایندگان زنجان در مجلس شورای ملی آن زمان از رضاخان استقبال کردند.

شالچی مدیر کارخانه کبریت‌‌سازی سعادت زنجان در توضیحاتی به رضاخان گفت: روزی پانصد صندوق که (هر صندوق یکهزار قوطی کبریت محصول کارخانه است) تولید می‌شود.

رضاشاه ضمن صحبت گفت: فردا سمیعی وزیر راه برای افتتاح کارخانه به زنجان خواهد آمد. لذا روز چهارشنبه ۸ مهرماه ۱۳۱۵ سمیعی از طریق ایستگاه راه‌آهن و با قطار به زنجان وارد شد و به محل کارخانه آمد و تمامی جزئیات کارخانه را شخصاً بازدید و از مؤسسین کارخانه تمجید و برای تشویق آنها دستور لازم را ابلاغ کرد. کارخانه کبریت زنجان دارای یک دودکش آجری برج مانند است که از نقاط مختلف شهر دیده می‌شد که هنوز پس از ۷۸ سال همچنان پابرجاست. کارخانه در سه شیفت کار می‌کرد و در هر شیفت که کارگران تعویض می‌شدند سوت کارخانه به صدا درمی‌آمد. صدای سوت کارخانه در تمام نقاط شهر شنیده می‌شد و مردم با صدای آن ساعت خود را تنظیم می‌کردند و گاهی نیز در اعیاد و جشن‌ها و شبهای ماه رمضان آن را به صدا درمی‌آوردند.

مدیریت این کارخانه بعدها از آقای شالچی به شخصی به نام «کوچمشکی» منتقل گردید که گویا وی نیز از اهالی آذربایجان بود.(توضیح نگارنده: مرحوم حاج غلامرضا کوچمشکی اصالتا ازشهرهمدان بوده است)کوچمشکی هم ضمن مدیریت کارخانه که تا نزدیکی‌های پیروزی انقلاب ادامه داشت در کارهای عمرانی سرمایه‌گذاری نموده و شهرکی را که به نام وی منطقه کوچمشکی نامیده شد احداث کرد. این شهرک در قسمت بالای کارخانه احداث شده است بولوار معروف کوچمشکی هم به نام وی می‌باشد.

کارخانه کبریت سعادت زنجان بعدها به کارخانه کبریت‌سازی سه ستاره زنجان معروف شد و مدتی در اختیار سازمان صنایع کوچک قرار گرفت.

 

جالب است بدانیم کبریت‌های تولیدی این کارخانه جزو بهترین کبریت‌ها محسوب می‌شد که همه مردم با توجه به نیازشان به این وسیله که هم چراغهای خانه‌ها را روشن می‌کرد هم اجاق‌ها و بخصوص آتشبازی چهارشنبه‌سوری جوانان را رونق می‌بخشید و از طرفی سیگاری‌ها و چپقی‌ها را آرامش می‌داد برای همه آشنا بود.

 

 اهمیت ارتباط زنجان و زنجانی‌ها با آذربایجان و تبریزی‌هاست که از سال‌های دور با توجه به همجواری استان زنجان با استان‌های آذربایجان شرقی و غربی ادامه داشته و رفت و آمد مردم این دو استان به شهرهای همدیگر موجب رونق اقتصادی و تبادلات فرهنگی شده است.

زبان و فرهنگ و گذشته تاریخی این دو دیار همیشه به همدیگر نزدیک و در یک ساختار تنگاتنگی قرار گرفته است به طوری که در هر عصری این عناصر فرهنگی بسیار سازنده و بسیار دوستانه مابین مردم این استانها عمل کرده است. آمار ساکنین آذربایجانی‌ها در زنجان و بالعکس نشان می‌دهد مردم این دو سامان به همدیگر علاقه‌مند بوده و در مجموعه سرزمین بزرگ ایران در رفاه و آسودگی با هم زیسته‌اند.

اینکه یک زنجانی بنام :«حاج امین زنجانی» برود و در تبریز یک پل تاریخی بسازد که هنوز به نام «پل امین» معروف است و یا اینکه یک تبریزی بیاید و در زنجان کارخانه‌ای را بنیانگزاری می‌کند که هنوز آثارش باقی است و کوچه شالچی معروفترین کوچه‌های شهر زنجان ارتباط صمیمانه مردم دو استان را نشان می‌دهد.

 

کارخانه کبریت سازی زنجان مربوط به دوره پهلوی اول است و در زنجان خیابان صفا ، نرسیده به بلوار چمران واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ باشماره ثبت ۷۴۱۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران  به ثبت رسیده است. دارای سردری زیبا که در دیماه ۹۰ تخریب نسبی ولی دوباره با حفظ طرح کهن خود تجدید بنا گردید.