کاروانسرای دخان در بازار زنجان

سرا در بازار همان نقش کاروانسرا را دارد. بازار زنجان بزرگترین و طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران به شمار  می آید. در این بازار سراها، مساجد، حمام ها و… ساخته شده که برخی از آن ها نیز تخریب و برخی دیگر در این بازار وجود دارند. در این پست به معرفی سرای دخان در بازار زنجان پرداخته ایم. اطلاعاتی در مورد موقعیت، تاریخچه و علت نامگذاری، عملکرد فعلی بنا، معماری، تزئینات و پوشش های کاروانسرای دخان ارائه شده است. در ادامه به نامهای سایر سراها و کاروانسراهای زنجان اشاره شده است.

کاروانسرای دخان

کاروانسرای دخان بنایی است مربوط به دوران قاجار که از لحاظ کالبدی، فرم و ساختار کاروانسراهای دوران خود را دارد.وجود حیاط مرکزی با رواق هایی در پیرامون و حجره هایی که در پشت رواق ها قرار گرفته اند از خصوصیات بارز کاروانسراهای شهر زنجان می باشند. این کاروانسرا توسط دو ورودی با بافت پیرامون ارتباط داشته است.این دو ورودی همینک نیز محل تردد و عبور و مرور محسوب می شوند.این بنا علاوه بر حیات مرکزی، چند حیات جانبی دیگر نیز دارد.این حیاط ها بعنوان بارانداز مورد استفاده بوده اند.علاوه بر آن در سمت شمالی کاروانسرا، فضای دو طبقه ای با پوشش شیروانی وجود دارد.به لحاظ وسعت و ساختار، سرای دخان را در مقایسه با سایر سراهای شهر زنجان، منحصر به فرد ساخته است.

این مجموعه به دلیل عدم رسیدگی و توجه صاحبان اصلی آن دچار فرسایش و تخریب بسیار شده است.از جمله آتش سوزی در سال ۱۳۷۷ می باشد که موجب سوختگی و از بین رفتن شیروانی بخش شمالی آن شده است.این بنا هم اکنون بیشتر به صورت انبار و محل فروش عمده مورد استفاده است.

موقعیت کاروانسرای دخان

کاروانسرای دخان در داخل بافت قدیمی شهر زنجان و در ادامه بازار طولانی و سرپوشیده زنجان ساخته شده است.به طوریکه در منتهى الیه ورودی شرقی بازار قرار گرفته.خیابان سعدی جنوبی که در سال ۱۳۲۰ احداث شده موجب تخریب بخشی از راسته بازار که کاروانسرای دخان به آن متصل می شده. همچنین جدا شدن این سرا از بازار شده است. ورودی شمالی بنا در خیابان توحید (امامزاده) و ورودی غربی آن در خیابان سعدی جنوبی واقع است.

دسترسی

موقعیت قرار گیری این بنا بطوری است که از لحاظ دسترسی در مجاورت شریان درجه یک شهر قرار گرفته.تردد سواره به این بنا به راحتی امکان پذیر است.اما به دلیل مجاورت با ورودی شرقی بازار همچنین تجمع دستفروش ها در این مکان، عبور و مرور سواره در این گذر با مشکلاتی همراه است.به همین دلیل نهادها و ارگانهای متولی برای سهولت در عبور و مرور جلوگیری از ایجاد ترافیک سنگین خصوصأ در وردی بازار، جهت گردش و عبور خودروها را خیابانهای پیرامون بنا یکطرفه کرده اند.این امر اگرچه در روان شدن ترافیک تاثیر داشته اما به دلیل عدم وجود توقفگاه خودرو در منطقه و ازدحام جمعیت، مشکل تردد سواره همچنان در منطقه باقی است.

پیشینه و علت نامگذاری کاروانسرای دخان

این سرا حدودا ۱۲۰ سال پیش بدست حاج علی قلی آقا که یکی از زمین داران و تجار شهر زنجان بود، ساخته شده است.علت ساخت آن ، عدم وجود کارخانه دخانیات و نیاز بازار و تقاضا برای این کالا بوده است.بطوریکه تجار و بازرگانان، توتون و تنباکو را از شهرها و روستاهای اطراف خریداری کرده و در انبارهای نگهداری کرده و در بازار عرضه می کرده اند. به همین دلیل این بنا دخان یا دخانیات نامگذاری شده و محلی برای خرید و فروش و انبار محصولات دخانی بوده است.

عملکرد فعلی کاروانسرای دخان در بازار زنجان

این مجموعه با توجه به اینکه در مجاورت ورودی شرقی بازار قرار گرفته است.از نظر وسعت، فضای نسبتا وسیعی را داراست.اما به دلیل جدا شدن از راسته اصلی بازار و عدم دسترسی مستقیم به حجره ها و همچنین از بین رفتن بسیاری از فعالیتهای اقتصادی که در گذشته متداول و رایج بوده است.همچنین فرسایش کالبدی صورت گرفته، در حال حاضر به فضایی برای انبار کالا و و بخشی از آن (ضلع جنوبی) غیر قابل استفاده و سقف آن فرو ریخته و امروزه از فضای میانسرای آن به عنوان پارکینگ ماشین حجره داران مجموعه بازار و کسبه مجاور است.

علاوه بر این حجره های دو طرف دالان غربی بنا به عنوان محل فروش ظروف و لوازم مسی هنوز دارای کاربری هستند.هنگام بازدید نگارندگان حجره های دو طرف ورودی شمالی، ضلع جنوبی، شرقی و غربی بسته و بدون استفاده رها بودند.

ضلع جنوبی کاروانسرای دخان ساختار کالبدی 

این ضلع که در بخش جنوبی میانسرا قرار گرفته است، دارای رواقی است که متصل به رواقهای اضلاع دیگر می شود.این رواق دارای هفت دهنه است که دهنده میانی آن بلندتر و بزرگتر می باشد.در این قسمت کار بندی زیبایی در میان آن خودنمایی می کند.نوع قوس بکار رفته در طاق میانی پنج او هفت و در طاق های دهنه های مجاور کلیل آذری است.استفاده از چوبهای کش در بخشهایی از بنا مشاهده می شود.

در پشت رواق این ضلع ، حجره هایی وجود دارند که امروزه اکثرا متروکه و تبدیل به انبار شده اند.در پیشانی ورودی هر حجره تزیینات کاشی کاری معقلی در قاب بندی های بالای قوس های جناقی به کار رفته است.

کاربندی در بنای کاروانسرای دخان

اصلی ترین عنصر تزیین رواق جنوبی کاربندی طاق میانی می باشد.این بخش از بنا امروزه تخریب شده و بقایای آن بر جای مانده است.این کاربندی، نیم کار شانزده شش به شش می باشد که با کاشی کاریهای دوره قاجار تزیین شده است .

تزیینات کاروانسرای دخان

چندین نوع تزیینات در کاروانسرای دخان به کار رفته است.این شامل کاشی کاری، آجرکاری و نیم ستون های تزیینی است.درقاب بندی نمای طاق میانی ضلع شمالی و در دیوار های جانبی طبقه بالای ضلع شمالی که از طریق یک رشته پلکان أجرى با پوشش سنگ دو بخش تزیینی با کاشی معقلی ایجاد شده که در معرض دید مستقیم از داخل میانسرا نیستند.

به نظر می رسد که در هنگام ساخت در معرض دید بوده و در مرمت و الحاقات بعد از ساخت بنا این تزیینات از دید مستقیم خارج شده اند.بخصوص سقف دالان شمالی و شیروانی که بعدا ایجاد شده اند.همچنین بیشترین تزیینات کاشیکاری در نمای ضلع جنوبی نمای قاب سه رواق میانی و همچنین پیشانی سردر حجره های کاروانسرای دخان انجام گرفته.تزیینات در این بخش شامل کاشی کاری معقلی است.با رنگ زرد و فیروزه ای و مشکی اجرا شده اند.این تزیینات در قاب بندی های تزیینی و در پیشانی ورودی هر حجره قرار گرفته اند.این رنگ ها از شاخصه های کاشی کاری این دوره قاجاریه بوده که رنگ زرد بر سایر رنگ ها در آن غلبه دارد.

تزئینات با آجر

تزیینات آجرکاری تزینات آجر کاری در تقریبا در همه بخش ها و نماهای این کاروانسرا استفاده شده.به این صورت با استفاده از آجر به صورت نره و خوابیده استحکام آجر کاری نماها، حالت تزیینی خاصی به قاب بالای قوس ها بخشیده.از یکنواختی این نماها جلو گیری کرده است.در این کارونسرا معمار با هوشمندی از طاقهای جناقی فقط در رواق میانی که از سایر رواق ها بلند تر ساخته شده، استفاده کرده است.که باین اقدام توانسته تناسب و قرینگی خاصی به این بنا ببخشد.این شیوه یادآور نقشه پذیرفته شده و رایج چار ایوانی در ادوار قبل که در معماری ایرانی جایگاه ویژه ای داشته است.

معماری سایر قسمتهای کاروانسرای دخان

ستونهای این بنا بصورت استوانه ای بر روی پاستونهای آجری مکعبی و با آجر های تراش خورده کار شده اند. معمار یا معماران با اجر کاری بخش بالای این ستونها را بصورت مربع در آورده اند یعنی محل قرار گیری لنگ قوس ها بر روی ستونها با پیش آوردگی در آجر علاوه بر استقرار کامل قوس بر روی آن حالت سرستون را نیز تداعی نموده است.

پس از فضای ورودی به حیاط مرکزی وسیعی بر می خوریم که حجره ها در اطراف آن چیده شده اند. لازم به ذکر است که در جلوی تمامی حجره ها رواق هایی اجرا شده اند که نمای بنا را در مقابل باد و باران ایمن می کرده اند. رواق ها علاوه بر گفته مذکور موجب ریتم و سایه اندازی می شوند و نیز موجب خصوصی تر کردن حجره ها نسبت به حیاط می شوند و در واقع فاصله ای میان حیاط وحجره ایجاد می کنند.

لازم به ذکر است که ارتفاع رواق ها نسبت به حجرات بالاتر است و این مساله برای عظمت بخشیدن به بنا و برای جلوگیری از تأیش شدید آفتاب (به دلیل شرایط جغرافیایی، نور آفتاب شهر زنجان بسیار شدید و آزاد دهنده است ) و سایه اندازی بیشتر در نظر گرفته شده است همچنین ارتفاع حجره ها کوتاه می باشد و آن نیز به دلیل انسانی تر کردن فضای داخلی حجره ها و راحت تر مقابله کردن با سرما و گرما می باشد.

مقاومت کاروانسرای دخان در مقابل باد و باران

در واقع این نوع معماری در مناطقی که باد و باران شدید حکم فرماست مشاهد می شود.همچنین در برخی بناها دیده می شود که بازشوها یا نماها در قسمت داخلی جرز دیوارها اجرا شده اند.حتی گاهی در بناهایی که کاربری مسکونی داشته اند برای اینکه بازشوها را در مقابل باد و باران ایمن کنند شیر سرهایی اجرا می کردند.با این کار مقداری از زاویه برخورد باد و باران به بازشوها و نما کمتر می شد.شکل کلی رواقها در سرای دخان در سه قسمت به شکل تیاریوش و تنها در قسمت جنوبی به شکل طاق و تویزه داست.

سایر حیاط های سرای دخان

لازم به ذکر است سرای دخان دارای دو حیاط دیگر در ضلع جنوبی بنا است که ورودی هر کدام در گوشه های شرق و غرب این ضلع می باشد. با ایجاد این فضاها معمار توانسته هم مشکل گوشه ها را در معماری بنا، به نوعی حل کند و هم با ایجاد دو حیاط ، محلی برای نگهداری چهار پایان به وجود بیاورد. و این نیز خود سبک و سیاقی در معماری سراهای شهری می باشد که چهار پایان از دیدگاه پنهان می مانند. این مساله در سراهای برون شهری به نوعی دیگر حل شدند. در کاروانسراهای برون شهری به جز کاروانسراهای خیلی بزرگ) کاروانسرایی را به شکل دو یا چند حیاطه مشاهده نمی کنیم. بنابراین در سراهای برون شهری معمولا اصطبل در پشت چهار ضلعی تعبیه می شد و ورودی ها نیز در گوشه ها قرار می گرفت.

بررسی ساختار بنای کاروانسرای دخان

دراین بخش به معرفی تک تک مصالح به کار رفته در ساخت کاروانسرای دخان پرداخته ایم.

مصالح به کار رفته در کاروانسرای دخان

آجر

آجرهای بکار رفته در این بنا در سه نوع متفاوت می باشد. آجرهای ۱۹*۱۹*۵/۴سانتی متر که در طاق ها و تویزه ها بکار رفته اند.چگونگی اجرای آنها در بخش سازه بنا توضیح داده خواهد شد.نوع دوم آجرها ۱۹*۱۹*۵/۴ سانتی متر هستند.اکثرا در بخش نما در لچکی برای تزئین کردن اجرا شده اند.نوع سوم آجرها ، أجر تراش می باشد که این نوع آجرها در ستونها اجرا شده اند.

خشت 

همانطور که می دانیم خشت از مقاومت کمتری نسبت به آجر در مقابل عوامل جوی برخوردار است.ولی از نظر هزینه نسبت به آجر برتری دارد.در بناهای تاریخی برای کم کردن هزینه از خشت در میان دیوار استفاده می کردند.هچنین در نما از آجر استفاده می کردند. و این دو مصالح به شکل همزمان کار می شده است.ولی در حین اجرا با یکدیگر هشته گیر می شدند.در این بنا نیز از خشت در داخل دیوارها استفاده شده است.

چوب 

معماران قدیم استفاده از چوب را به درستی می شناختند و از خاصیت چوب مطلع و آگاه بودند.در بخشهای مختلف این بنا از چوب استفاده شده است.در روی پی که در قسمت شرقی بنا کاملا مشخص است.برای یکنواخت کردن بار وارده از دیوار از چوب استفاده کرده اند.همچنین در بخشهایی که طاق و تویزه اجرا شده است برای مهار نیروهای رانشی از چوب استفاده کرده اند.

همچنین در داخل دیوارها و در میان ستونها چوبها را کلاف کرده اند.اینکار نیز موجب یکپارچگی دیوار و یکنواخت کردن بار وارده بر آن می شود.علاوه بر آن برای پوشش سقفهای بعضی قسمتهای حجره ها و رواق و نیز در شیروانیها هم بکار گرفته اند.در پله ها در قسمت پاخور آن از چوب استفاده کرده اند که دو خصوصیت بارز دارد که عبارتند از :

۱- ارتجاع و نرمی که چوب دارد موجب آزار و اذیت پای استفاده کنندگان نمی شود.

۲- همچنین چون آجر هنگام رفت و آمد ساییده و کنده می شود چوب عاملی است که این معضلات را خنثی می کند.

سنگ 

از سنگ در بخش پی بنا بصورت لاشه سنگ استفاده کرده اند.با اجرای پی سنگی تا حدودی رطوبت بالا رونده را خنثی می کنند.در بالاترین نقطه پی یعنی در قسمت ازاره از سنگ تراش استفاده کرده اند.به این شکل که ابتدا سنگ تراش ازاره را بصورت قالب چیده اند و میان آن را با سنگهای تراش و قلوه پر کرده اند.البته این مساله تنها در قسمت شمالی و غربی بنا مشاهده می شود.در قسمتهای دیگر بلافاصله پس از پی سنگی از دیوار آجری استفاده کرده اند.به همین دلیل ارتفاع کف حجره های شمالی و غربی از ارتفاع دیگر حجره ها بالاتر است.

ملاتها 

ملات در قسمت پی به صورت شفته آهک استفاده شده است.اما ملات بکار رفته برای آجرچینی در قسمتهای مختلف بنا ملات گچ و خاک می باشد.اصولا ملاتهای گچ بسیار زودگیر و در برابر شریه آسیب پذیر هستند.از مهمترین ویژگی های ملات گچی فشردگی آنهاست.یعنی این ملاتها پس از گرفتن افزایش حجم پیدا می کنند.این افزایش حجم مجموعه ای از نیروهای P را به وجود می آورد.مجموع آنها نیروی بسیار عظیمی در کل قوس ایجاد می کند. وجود این نیرو باعث می شود که بتوان بار ا را به صورت عمودی بر قوس وارد کرد.

بدون اینکه برشی باعث لغزش آجرهای بر روی هم شود . به همین علت در این بنا شاهد استفاده گسترده از ملات گچی در طاق ها و تویزه ها هستیم ، به علت زودگیر بودن گچ ، اندکی خاک با آن مخلوط می کنند تا دیرگیر شود و فرصت نفوذ در اجزا را داشته باشد . ملات گچ و خاک ضمن گرفتن و سخت شدن همان پس فشردگی را اعمال می کنند. اجزای عمودی باربری بیشتر اجزای عمودی باربر شامل جرزهایی هستند که این جرزها توسط کلافهای چوبی مهار شده اند. جرزهای عمودی باربر وظیفه انتقال بارهای وارده از سقف را به پی بر عهده دارند.

پوشش ها

در این سرا از سه نوع پوشش استفاده شده است که پراکندگی آنها در نقشه شماره ۷ مشخص شده است و توضیحات کامل تر هر نوع پوشش در صفحات بعد ارائه خواهد شد.

سازه های طاقی کاروانسرای دخان

سازه های طاقی از دالان ورودی غربی سرای دخان به شکل طاق و تویزه اجرا شده اند و شیوه اجرای آن به این شکل بوده است که ابتدا دیوارها را تا قسمت پاکار طاق بالا آورده و بین دو دیوار محصور کننده یک حجره، تویزه اجرا کرده اند و بین دهنه – های ورودی نیز تویزه دیگری اجرا کرده اند. در این محل طاق بر روی چهار تویزه اجرا شده است که دو تویزه اجرا شده در بین دو دهنه دالان، از دو تویزه میان حجره ها بزرگتر می باشد.

شیوه اجرای تویزه ها به این شکل بوده است که ابتدا قالبهای چوبی برای تویزه درست می کرده اند و در محلی که قرار بود تویزه اجرا شود کار می گذاشتند و سپس تویزه ها را اجرا می کردند. تویزه های اجرا شده به شکل رومی می باشد. به همین دلیل تویزه نیاز به غالب می داشت و بعد از اجرای چهار تویزه طاقها را در میان آنها اجرا کرده اند .

ویژگی های که در این سرا مشاهده می شود اگر چه این ویژگی ها در سایر سراهای بازار زنجان وجود دارند عبارتند از:

۱- در تمام پاطاق های اجرا شده از کش های چوبی استفاده کرده اند. ۲- پوشش تیرریزی با چوب چنار. ٣- پوشش شیروانی ۴- در ساخت ستونهای این سرا مانند سایر سراهای رواقدار زنجان از جمله سرای روغنی، شامی بالا، ملک، گلشن و حاج علی قلی با آجرهای تراشیده کار کرده اند و در پاستونها نیز از سنگ های آهکی و تخته های چوبی قطور بهره برده اند.

نام سراها و کاروانسراهای مهم بازار زنجان

۱-سرای حاج علی قلی. ۲-سرای حاج کربلایی علی. ۳-سرای ناصریه، ۴-سرای بهجت. ۵-سرای مشهدی علی. ۶-سرای حاج شعبان ۷-سرای حاج شامی بالا و ۸-سرای حاج شامی پایین  ۹-سرای دخان. ۱۰-سرای گیلک.۱۱-سرای روغنی. ۱۲-سرای شاپوری. ۱۳-سرای تیرچیلر (انگورانی). ۱۴٫-یوسفعلی پناهی. بحرینی ۱۵٫-سرای قجر رضا از سراها و کاوانسراهای مهم بازار بزرگ زنجان  می باشند.