موزه مردان نمکی زنجان

عمارت ذوالفقاری بنایی تاریخی است که در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محله “دالان آلتی”در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمک چهر آباد در سال ۱۳۸۶ موزه موقت مومیایی ها در این مکان بوجود آمد و در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستانشناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح گردید.

مردان نمکی چندین مومیایی کشف شده از معدن نمک چهرآباد استان زنجان می‌باشند. معدن نمک چهرآباد با ارتفاع ۱۳۵۰ متر از سطح دریا در ۷۵ کیلومتری غرب شهر زنجان و یک کیلومتری جنوب روستای حمزه‌لو قرار دارد. تا سال ۱۳۷۲ بهره‌برداری نمک در معدن چهرآباد به صورت سنتی و با استفاده از ابزارهای دستی انجام می‌شد. در همین سال شرکت زنجان نصر، برنده مزایده بهره‌برداری از معدن نمک گردید و از این تاریخ به بعد بهره‌برداری از معدن با استفاده از ماشین‌آلات مکانیکی آغاز شد.

در اولین سال بهره‌برداری در زمستان ۱۳۷۲ معدنکاران هنگام باطله‌ برداری و استخراج نمک با بولدوزر، نیم ‌تنه انسانی را یافتند که ریش و موی بلند داشته و حلقه گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ وی بوده است. این نیم تنه به دلیل سالم باقی ماندن در محیط نمکی به مرد نمکی معروف شد و پس از پایان مطالعات به موزه ملی منتقل شد و تا امروز در آنجا نگهداری می شود.

پس از آگاهی از خبر کشف، پژوهش های باستان شناختی نجات بخشی در زمستان همان سال ابتدا به سرپرستی هوشنگ ثبوتی و سپس علی اصغر میرفتاح انجام شد. در نتیجه کاوش، شماری اشیای جالب و متنوع از معدن به دست آمد. مهم ترین یافته سال ۱۳۷۲، کشف پای چپ مرد نمکی یک بود که در چکمه های بلند قرار داشت . جنس چکمه از چرم و بلندی آن ۴۸ سانتی متر بود. با پایان گرفتن کاوش جسد و اشیای مکشوفه، برای مطالعات و بررسی های بیشتر به آزمایشگاه تحقیقاتی پژوهشکده مرمت انتقال یافت و تحقیقات و مطالعات آزمایشگاهی در زمینه هایی از جمله آزمایش سال یابی، بررسی های استخوان شناسی با کمک تصویر برداری سی تی اسکن، تعیین گروه خونی، آزمایش دی. ان. ای و … انجام شد.

نتیجه سال یابی کربن ۱۴ روی نمونه های استخوانی و پارچه ای، قدمت مرد نمکی شماره یک را ۱۷۰۰ سال قبل، یعنی اوایل دوره ساسانی تعیین کرد. همچنین بررسی های بیشتر نشان داد نیم تنه مکشوفه مربوط به مرد میان سالی بوده که قبل از مرگ ، ضربه شدیدی بر سر و صورت او خورده است. باستان شناسان در مورد ظاهر این پیکر گفته‌اند احتمالاً مرد نمکی از طبقه اشراف و شاهزاده‌ها بوده‌است، زیرا برروی لباس او جواهرات و زیورآلاتی پیدا شده که مخصوص این طبقه بوده است.

با وجود کشف استثنایی مرد نمکی یک در سال ۱۳۷۲، متأسفانه تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت. در پاییز ۱۳۸۳ معدنکاران در حین کار با بولدوزر مجدد با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. با جستجوی معدنکاران در میان خاک‌های آشفته، علاوه بر جمع‌آوری قسمت‌هایی از بقایای انسانی تکه ‌تکه شده، شماری اشیا به دست آمد که توسط بهره‌بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.

بررسی‌ های اولیه روی بقایای انسانی که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی ۲ نامگذاری شد، نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته شده است. اشیایی نیز همراه این جسد یافت شده است.

کشف اتفاقی مرد نمکی ۲ و مجموعه‌ای از اشیا، موجب از سرگیری پژوهش‌های باستان‌شناختی در معدن نمک چهرآباد بعد از گذشت ۱۱ سال گردید. بنابراین کاوش در معدن به منظور نجات‌‌بخشی آثار و بقایای باقی مانده ابتدا به سرپرستی امیر الهی و سپس ابوالفضل عالی در دی و بهمن سال ۱۳۸۳ انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پاییز ۱۳۸۴ ادامه یافت.

بقایای مرد نمکی ۳ همچون مرد نمکی ۲ به صورت اتفاقی و طی کار باطله‌برداری بولدوزر توسط معدن‌کاران در سال ۱۳۸۳ کشف شد. به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه‌تکه یافت شد. بقایای مومیایی شماره ۳ شامل استخوان، لباس و قسمت‌ هایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.

مرد نمکی ۴ سالم‌ترین و کامل‌ترین مومیایی مکشوفه از معدن چهرآباد است. علی‌رغم آسیب‌دیدگی به هنگام مرگ، تقریباً بیشتر قسمت‌های بدن سالم باقی مانده است که شامل مجموعه استخوان‌ها و بافت نرم وی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملاً خشک شده است. با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت دلیل مرگ بر اساس تحقیقات انجام یافته توسط دکتر شکوهی با عکسبرداری سی‌تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونل‌ها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است. بر اساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متر است. در گوش‌هایش حلقه‌هایی از جنس نقره دیده می‌شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی شده اشیای جالب توجهی نیز کشف گردید.

از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می‌شود. این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است. با انجام آزمایش‌های سال‌یابی به روش کربن ۱۴ که بر روی نمونه استخوان‌ها و پارچه‌های مجموعه صورت گرفت، قدمتی حدود ۱۷۰۰ سال (اواخر اشکانی – اوایل ساسانی) برای مرد نمکی تعیین گردید.

مرد نمکی شماره ۵ در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر، بقیه قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی بر اثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، کشته و مدفون شده است. برخلاف مومیایی نمکی شماره ۴، بیشتر بافت بدن مرد نمکی ۵ پوسیده شده و از بین رفته بود.

ششمین مرد نمکی با آغاز فصل سوم کاوش در خرداد ۱۳۸۶ براثر بارندگی‌ها و شستشوی نمک، پش از حدود ۴۰ سانتی‌متر حفاری در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شماره ۲ پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد تاکنون درون نمک باقی‌مانده است. ششمین مرد نمکی که هنوز اطلاعاتی از او به دست نیامده زیر سنگ بزرگی که احتمالا باعث مرگ وی شده مدفون مانده است .