از اطفائیه تا آتش‌نشانی! جستاری بر پیدایش نخستین آتش‌نشانی در شهر زنجان
بیش از ۱۶۰ سال از تاسیس اولین ایستگاه آتش نشانی در شهر تبریز( سال ۱۲۲۱ شمسی) و نزدیک به یک قرن از تاسیس آتش نشانی تهران می‌گذرد. با تاسیس رژیم پهلوی اول، تصمیم بر آن بود که شهرها به خصوص تهران، سر و سامان بگیرند و وضع آبرومندی پیدا کنند. در نتیجه «بلدیه» مورد توجه بیشتری قرار گرفت. در سال ۱۳۰۳ شمسی، بلدیه تهران یک دستگاه اتومبیل آبپاشی، جهت آب پاشی معابرخاکی تهیه کرده بود. از آن جایی که این ماشین به یک موتور پمپ مجهز بود، با تهیه چند متر لوله، یک سر لوله و چند شیر، از آن برای اطفا حریق‌های احتمالی نیز استفاده می‌شد. در این راستا و از آن جایی که شهر فاقد لوله‌کشی آب بوده، این تانکر برای آب فروشی به مردم نیز کاربرد داشته است. تا آن تاریخ تنها منبع تأمین آب آشامیدنی مردم تهران، جوی‌های روباز و به شدت آلوده‌ای بود که از کنار خیابان‌ها می‌گذشت. به همین دلیل به تدریج تقاضا برای خرید آب بیشتر شد. بنابراین، تانکرهای دیگری نیز خریداری شد و افراد بیشتری نیز استخدام شدند. البته در کنار ارایه‌ی این خدمات، اطفا حریق نیز به صورت وظیفه دوم، به عهده این افراد سقا بود. با توسعه‌ی شهر بر تعداد حوادث و آتش سوزی‌ها نیز افزوده شد، در نتیجه لازم بود که اداره‌ی مشخصی مسول مقابله با این حریق‌ها شود. بدین جهت در سال ۵ – ۱۳۰۴ شمسی، شالوده اداره آتش نشانی«شعبه اطفاییه» ریخته شد.
شهر زنجان تا اواخر دوره قاجاریه، اداره بلدیه رسمی نداشته است. بعد از کودتای ۱۲۹۹ شمسی، تشکیلات بلدیه، دچار تغییرات گردید و در این رابطه اداره اطفائیه در داخل سازمان شهرداری برخی از شهرهای کشور تأسیس و شروع به کارکرد ولی هنوز از اداره آتش نشانی زنجان، با وجود حریق‌های بعضاً مرگ آور و غیر قابل کنترل، در سطح شهر خبری نبود. در آن هنگام چون منبع تأمین آب آشامیدنی بیشتر مردم زنجان، جوی‌های( قنات) روباز آلوده بود که از معابر می‌گذشت، عده ای از افراد تحت عنوان سقاء با مشک (خیک) و عده‌ای با گاری اسب‌هایی که منبع چوبی و فلزی روی آنها تعبیه شده بود از سر چشمه‌ها و مظهر قناتها آب برداشته و در محلات مختلف شهر زنجان، به منازل و قهوه خانه ها و…. واگذار کرده و مبلغی دریافت می‌کردند.
سقاها هر روز سحرگاهان ازخروجی قناتها، منبع‌ها را پر آب کرده و به محلات مختلف شهر روانه می‌شدند. به دلیل تنگی معابر، آنها برخی مواقع مجبور می‌شدند با دو ظرف دولچه (سطل دسته‌دار از تسمه) از ابتدا تا انتهای یک کوچه باریک را طی کنند و ۵ الی ۱۰شاهی( یک ریال = ۲۰شاهی) آب کاریز را به فروش برسانند. استفاده کنندگان از این آب‌های قنات نسبت به افرادی که از آب جوی‌ها و آب انبارها استفاده می‌کردند احساس فخر می‌نمودند. به هنگام آتش سوزی‌ها در دکان‌ها و خانه‌ها، همین افراد به اصطلاح( سوچی – سقه و یا سقا) فریادرس مردم کوچه و خیابان بودند.
براثر استقبال مردم از آب سالم، رونق کار، گاری‌های اسبی( آبی – سوچی) زیاد بود. بلدیه وقت زنجان میرزا علی اکبر توفیقی( در اوایل حکومت پهلوی اول ۱۳۰۴ – ۱۳۰۹ شمسی)، به خاطر همین استقبال مردمی و رعایت بهداشت و درآمدزایی شهرداری تصمیم گرفت، امور آبرسانی به دکان‌ها و منازل و اطفا حریق را به همان روش سنتی یعنی استفاده از عمله جات بلدیه و سقاها و هم چنین با استفاده از وسیله‌ای سفت و سخت و بدون فنر، با چرخ های روکش از تسمه‌ای کلفت، یعنی گاری‌های ۲ اسبی منبع دار چوبی، که تحفه‌ی روس‌ها در ایام قشون کشی به ایران بود، خود بر عهده بگیرد.
به نوشته روزنامه پروین خمسه، افتتاح اولین شعبه اطفائیه بلدیه زنجان در نبود سیستم لوله کشی آب شهری( با تجهیزات کاملا ابتدایی) در محل سرچشمه زنجان (دالان آلتی سی) در سال ۱۳۱۱ در عمارت حاج وزیر زنجانی( که به صورت مشترک با اداره شهرداری زنجان در آنجا مستقر بوده اند) از سوی بلدیه وقت زنجان (آقای کیهان) گشایش یافته است(پروین خمسه، ۱۲ بهمن ۱۳۱۱، شماره ۲۰۱).
به نوشته همین روزنامه، علاوه بر تاسیس مرکز آتش نشانی، تهیه لباس متحد الشکل رفتگران در ۸۱ سال پیش از این، از دیگر فعالیت‌های شاخص شهردار زنجان آقای کیهان بوده است.
قابل اشاره است که منابع دیگری افتتاح اولین نهاد آتش نشانی رسمی در زنجان را، سال ۱۳۲۷شمسی دوره شهردار علی اکبر توانا قید کرده اند. به نوشته این منبع، هم زمان با تهران شهر قزوین از آتش نشانی برخوردارشد و در پی آن اهواز در سال ۱۳۰۴، بندر انزلی ۱۳۰۵، رشت۱۳۱۰، مشهد ۱۳۱۲ و زنجان ۱۳۲۷ و اصفهان ۱۳۲۸….. در ردیف پیشگامان احداث و تأسیس ایستگاه‌های آتش نشانی قرار گرفتند (حسن بیگی، محمد رضا، کتاب الو…. ۱۲۵، ناشر روزنامه همشهری، ۲۲ اذر ۱۳۸۶). با توجه به مصادیق و ستون اخبار شهری و اطلاع رسانی روزنامه پروین خمسه، تاریخ ۱۳۱۱ محتمل بنظر می‌رسد.
در آخرین سال‌های دهه بیست و بعد از آتش سوزی های فراوان، مشخص شد که، آتش نشانی حکم حرفه‌ی تخصصی را دارا می‌باشد و دانش فنی و توان لازم را می‌طلبد. هدف اولیه از راه اندازی اطفائیه، صرفاً آب پاشی معبرها، آبیاری درختان و گاهی اوقات شرکت و امدادرسانی درحریق و سیل و…بود. در اواخر ۱۳۳۳ اطفائیه به آتش نشانی تغییر نام داد.
اولین لوله کشی آب شرب شهری در زنجان
تا سال ۹ – ۱۳۳۸ سیستم لوله کشی آب شرب شهری در زنجان اتفاق نیفتاده بود. سرانجام در همین سال‌ها اولین لوله کشی آب آشامیدنی در محدوده‌ای از بافت مرکزی شهر به همت انجمن شهر آن روز به ریاست شهردار وقت زنجان «مرحوم حاج ابوالقاسم صفدری» به پایان رسید. معتمدین شهر نقل می‌کنند که آقای شهردار زنجان جهت اجرایی کردن این امر مهم و گسترش خدمات شهری و تمهیدات لوله کشی آب معابر و خانه های مردم و دوائر دولتی و مراکز اموزشی، مبادرت به وارد کردن لوله های مخصوصی (آزبست) به ارزش تقریبی هفت میلیون تومان از کشور ایتالیا نمود که امروزه و با وجود گذشت دهه‌های طولانی، هنوز همان لوله ها و تاسیسات زیر زمینی در دل زمین مشغول کار می‌باشند! (نقل قول از حاج مکائیل قهرمانی و غضنفر سفیدگری.).
با آمدن آب لوله کشی شده و انشعابات در سطح شهر، همانند دیگر پدیده‌ای اجتماعی، غروب عمر سقاهای دوره گرد که روزگاری با آب امرار و معاش می‌کردند و کمک‌رسان افراد تشنه لب و حریق زده‌ها در کوچه و خیابان‌های شهر بودند فرا رسید. وقتی آب لوله کشی شد و در هر خیابان، لوله هایی قطور در زیر زمین نهاده شد و شیرهای به نام فشاری علم شد و بعدها با تاسیس سازمان آب، آب لوله کشی به تمام خانه ها رسید، سقاها هم دست از کار کشیدند و شغلی به نام سقایی به تاریخ و ادبیات شفاهی زنجان پیوست.
مع الوصف ساخته شدن» منبع کوچکی در میدان کوچمشکی آنروز و تصفیه خانه‌ی محقر با قلت بودجه و عدم کارشناسان فنی و مهندسی آبی و خاکی چاره‌ای شد برای کچلی کودکان و تراخم بزرگان و مالاریای شهرنشینان.» (فصلنامه زنجان، شاهمحمدی، تابستان و پاییز ۹۲، ص۹۶)
برخی از معمرین زنجانی در این باره عقیده دارند که در مرحله اول منبع آبی در کار نبود آب مستقیما از چاه‌ها به وسیله موتور به لوله‌ها وارد می‌شد و جهت ضد عفونی آب فقط کلر بکار می‌بردند بعدها سه منبع در «قیرباشی»، خیابان سعدی و میدان کوچمشکی کار گذاشتند. »بعدها طول شبکه اب با درخواست انشعاب از سوی متقاضیان هر روز گسترش پیدا کرد.
در زمان بلدیه‌ی امیر هوشنگ محتشم(۸ – ۱۳۴۴ش) دو دستگاه (ماشین آتش خاموش) مستهلک جمز و شورلت در عمارت حاج وزیر خیابان طالقانی امروزی برای اولین بار به کار گرفته شد و دو تن از اولین( رانندگان ماشین‌های اطفائیه بلدیه زنجان) «اصغر رضائیان و ولی ا… تلمخانی» که اینک هردو، دوره‌ی سالمندی خود را طی می‌کنند در آنجا مشغول فعالیت بودند. ولی ا… تلمخانی ضمن اشاره به تاریخچه آتش نشانی زنجان اظهار می‌دارد که: «دو دستگاه ماشین مستعمل شورولت مخزندار، در زمان بلدیه‌ی محتشم (۸ -۱۳۴۴ش) وارد شهر شد! و پس از مدتی مکان آتش نشانی از شهرداری تفکیک گردید در زمینی مربوط به بیمارستان بهشتی در پشت کوچه‌ی اورژانس و یا کوچه اروسها( روس‌ها) که محل اداره آتش نشانی بلدیه آنجا بود استقرار یافتند».
محمد رضا قلی نیای نیکو از کارکنان قدیمی و بازنشسته آتش نشانی ( احب مغازه شارژ کپسول آتش نشانی)، در ارتباط با همین مبحث می‌گوید: محل اولیه آتش نشانی زنجان که تجهیزات مدرنی هم نداشت، ابتدا در محله سرچشمه( دالان آلتی سی) عمارت حاج وزیر زنجانی قرار داشت که به صورت مشترک با اداره شهرداری زنجان در انجا مستقر بودند. در سال ۱۳۵۴ زمان دادگو( شهردار وقت) آتش نشانی حالت رسمی به خود گرفت و با تفکیک از اداره شهرداری، به کوچه آتش نشانی( پشت بیمارستان بهشتی) منتقل گردید و دو دستگاه ماشین مستهلک جمز و شورلت در آنجا به کار گرفته شدند و خود اداره شهرداری به بلوار آزادی( محله اعتمادیه) که سنگ بنای اولیه این ساختمان مرکزی شهرداری در زمان صفدری( شهردار وقت) گذاشته شده بود منتقل شد (که در زمان انقلاب اسلامی طعمه حریق قرار گرفت و همراه با منزل شهردار، اسناد و مدارک طبقه بندی و آرشیو تاریخی سازمان از بین رفت.)
وی در ادامه صحبت هایش می‌افزاید: موحد( نایب رییس وقت انجمن شهر زنجان) را باید اولین مقام مسوول و رسمی اداره آتش نشانی زنجان قلمداد کرد که از ۵۲ تا ۵۸ در این پست مشغول به کار بود و در همین زمان دو سه دستگاه کامیون ۲ کابین ۱۹۲۱،۸۰۵و ۸۰۶ با پرسنل( جلیل اعتصابیان، ابراهیم چوپانی، نصیر ملکی، تلمخانی، رضائیان، سید سجاد موسوی، محمد شاهمرادی، قسمت علی محمدی و حسن باقری) که به تناوب در تغییر بودند در اختیار اداره آتش نشانی قرار داشت.
اما، جان کلام اینکه اولین ایستگاه مرکزی و تمام موتوریزه آتش نشانی زنجان، در زمان شهرداری ابوالفضل بهرام پور در سال ۱۳۵۹ -۱۳۶۰ و در محل کنونی خود (خیابان نواب صفوی- لشکری سابق) که قبلا قلعچه و آب انبار و حمام و سرای حاجی میرزا معصوم در دوره ناصرالدین شاه قاجار بوده بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، این قلعچه پس از بازسازی از سوی شهرداری، به عنوان محوریت و مرکزیت آتش نشانی شهر زنجان انتخاب گردید.
نیکو از پیشکسوتان آتش نشانی در مرور خاطرات خود می‌گوید که اولین گزینه برای راه اندازی آتش نشانی فروشگاه اتکا ارتش و پارک موجود در جوار آن بود که این امر عملی نشد. مسول ابتدایی مرکز جدید الاحداث آتش نشانی زنجان نیکو بود و بعدا سید سجاد موسوی و سپس اسماعیل صولتی که سابق مسوول کشتارگاه شهرداری بود، به سمت رئیس آتش نشانی انتخاب گردید و بعد از وی موسی زارعی( نقاش معروف زنجانی) به این سمت برگذیده شد. در سال ۱۳۶۲ زمان شهرداری راشدی، مسوول اول آتش نشانی زنجان و مسوول فنی آن، اکبر دلجویی و نیکو بودند و بعدا به جای دلجویی، علی محمدی انتخاب گردید و در همین زمان بیسیم در ماشین های آتش نشانی زنجان راه اندازی شد و سپس محمد یافتی به عنوان مسوول اصلی آتش نشانی زنجان کار خود را شروع کرد.
توضیح این که، قلعچه حاجی میرزا معصوم محل امروزی آتش نشانی مرکزی زنجان در نزدیکی کاروانسرای حاج تقی شریعتی و روبروی دژبانی سابق ارتش در جنوب آشاقی چهارراه در دوره پهلوی مدتی میدان تره و بار و محل( شعبه) عرضه محصول زردآلو و در جنگ دوم جهانی(۱۳۲۰ش) در اختیار قشون اشغالگر شوروی بوده و سپس سربازان محلی فرقه دمکرات زنجان موسوم به( فدایی) از این قلعچه به عنوان پادگان استفاده می‌کردند. این قلعچه که پیش از انقلاب به دلیل فرو ریختگی بخشی از دیوارهایش رو به ویرانی نهاده بود و عابرین از محل شکستگی دیوارها به راحتی از داخل قلعچه به سمت و سویی تردد می کردند، بعد از مالکیت شهرداری و تعمیرات در آن، در روزگاری نه چندان دور مدتی مکان استقرار افراد بی‌خانمان و بی سرپرست دارالمساکین( نوانخانه بعدی شهرداری زنجان)، بوده است. این نوانخانه یا دارالعجزه در دوره شهرداری محتشم ۴۸ – ۱۳۴۴ به محله حسینه انتقال یافت و همین گرمخانه تا اوایل انقلاب دایر بود، که با تأسیس اداره بهزیستی و مرکز سالمندان برچیده شد و محل دارالمساکین بعد از انقلاب اسلامی تخریب و به پارک محله‌ی حسینیه تبدیل شد.