زبان و گویش مردم زنجان
زبان مردم استان زنجان در دوره هاى اشکانى، ساسانى و اسلام فارسى بوده است. در عهد اشکانى در این منطقه زبان پهلوى شمالى، در عهد ساسانیان زبان پهلوى جنوبى و در زمان ظهور اسلام و غلبه اعراب نیز زبان پهلوى جنوبى رایج بوده است.
پس از استقرار اقوام ترک در زنجانو مهاجرت ترکهاى آذرى به این سرزمین، مخلوطى از زبانهاى ترکى جغتاى، ترکى آذرى و زبان فارسى که کلمات کردى نیز در آن وجود داشت در آن سرزمین شکل گرفت. در حال حاضر زبان اکثر مردم این استان ترکى است و بسیارى از کلمات فارسى نیز در زبان آنها گنجانیده شده است.
بیش از ۹۰ درصد مردم استان به زبان ترکى و حدود ۱۰ درصد نیز به زبان فارسى و زبان هاى دیگر تکلم مینمایند.
زبان اهالی منطقه همچون نژاد آنها یکدست نبوده است. ولی آنچه مسلم است قبل از هجوم اقوام مغول زبان بومی اهالی منطقه فارسی بوده است.
در صورالاقالیم نوشته «زبانشان (زنگان) پهلوی راستست» استاد جلال همایونی در تاریخ ادبیات چنین می‌نویسد: «اهل همدان و زنجان که در فهلویات سخن فراوان گفته اند در خطاهای عروضی معذورتر ازبندار باشند که به زبان ولغت دری نزدیکتر از پهلوی است»پس از استقرار اقوام ترک در منطقه و مهاجرتهایی که ترکهایی از نژاد ترکهای آذری انجام گرفته، مخلوطی از زبانهای ترکی، جغتایی، ترکی آذری، زبان فارسی، که کلمات زبان کردی نیز در آن وجود دارد، تشکیل یافته است.
اخیراً در اثر کثرت رفت و آمدها، و نزدیکی منطقه به تهران زبان فارسی در خانواده‌ها متداول گردیده و نتیجتاً استعمال لغات فارسی در محاورات روزمره مرسوم شده است.
زبان پهلوی اشکانی که در عهد اشکانیان معمول بوده و زبان پهلوی جنوبی یا ساسانی که در عهد ساسانیان معمول و کتیبه‌های پادشاهان بعد ازساسانی بدان نوشته شده است، و هم چنین این زبان در موقع ظهور اسلام و کغلبه اعراب، زبان رسمی ورایج ایرانیان خاصه مردم عراق عجم و فارس و خمسه بوده است.
در حال حاضر زبان اکثر مردم این استان ترکى است و بسیارى از کلمات فارسى نیز در زبان آنها گنجانیده شده است.
بیش از ۹۰ درصد مردم استان به زبان ترکى و حدود ۱۰ درصد نیز به زبان فارسى و زبانهاى دیگر تکلم مىنمایند.
در برخى از نقاط استان به علت همجوارى با شهرهاى فارسى زبان و یا به علت مهاجرت مردم به مناطق فارسى زبان و از جمله تهران و رفت آمد آنها به استان زنجان، مردم استان نسبت به زبان ترکى بد بین شده و سعى مىکنند که بیشتر به زبان فارسى صحبت نمایند و آن را مایه برترى بر دیگران مىدانند.
مثلاً در منطقه ابهر اکثر خانواده‌ها با فرزندان خود به زبان فارسى تکلم مىنمایند و کودکان آنها اول زبان فارسى را یاد مىگیرند و بعد با زبان ترکى آشنا می‌شوند.
به برخى از واژههاى رایج در زبان مردم این سرزمین اشاره مى‌شود:
قوناق: مهمان
اشکّ: خر
یاشماق: روسرى
اولماخ: مردن
دى: بگو
آتا: پدر
یالانچونى: دروغگو
دیمه: نگو
یل: باد
مردم و زبان
امروزه زبان مردم زنجان ترکی آذربایجانی، با لهجه زنجانی است. و از لحاظ فرهنگی و زبانی به مانند سایر شهرهای آذربایجانی‌نشین ایران به‌شمار می‌روند. فارسی نیز در برخی خانواده‌ها رایج است. هم‌اینک استفاده از لغات فارسی در مکالمات روزمره مردم منطقه مرسوم شده و مردم استان زنجان در اداره‌ها، مدارس و مکان‌های عمومی به زبان فارسی و در مکالمه‌های روزمره و محلی به زبان ترکی صحبت می‌کنند. در مکالمات مردم منطقه اداره‌ها، مدارس و مکان‌های عمومی به زبان فارسی و در مکالمه‌های روزمره به زبان ترکی لهجه زنجانی صحبت می‌کنند.
حمدالله مستوفی در نزههالقلوب (تألیف در ۷۴۰ق/۱۳۳۹م) زبان زنجان و مراغه و تالش گشتاسبی را پهلوی ذکر می‌کند و می‌گوید «زبانشان پهلوی به جیلانی بازبسته است» که منظور همان گویش‌های گوناگون زبانهای تاتی‌تبار است.
گویش خوئین دلی
گرچه در برخی از مناطق آذربایجان زبان پهلوی زنده مانده است، ولی در استان زنجان در روستای خوئین زبان با گویش خوئین دلی صحبت می‌کنند که بر اساس مطالعات زبان‌شناسان تایید شده است، این گویش از باقیماندههای زبان پهلوی است.
دلی در زبان ترکی به معنای زبان است و به معنای زبان خوئین است، ولی زبان‌شناسان آن را به نام علمی گویش خوئین دلی قبول کرده‌اند و پس از انجام تحقیقات مردمشناسی و زبانشناسی این گویش با شماره ۱۶۶ در میراث ناملموس کشور ثبت ملی شد.
این گویش مخلوطی از کلمات زبانهای ترکی، انگلیسی، تاتی، گیلک، اسپانیایی و … است و پژوهش‌گرانی مانند منوچهر ستوده و کسروی اعلام کرده‌اند که این گویش از بقایای زبان پهلوی است، البته روستای خوئین به صورت فصلی دارای سکنه است، ولی حدود ۷۰ خانوار این روستا در روستای سفیدکمر که در مجاورت آن واقع شده است، ساکن هستند.
ویژگی اصلی این گویش، زنده بودن آن است و از ساکنان این روستا که در روستای سفیدکمر ساکن هستند از یک کودک ۲ ساله تا افراد سالخورده به این زبان صحبت می‌کنند و این روستا در شهرستان ایجرود استان زنجان بین شهر حلب و روستای خوئین قرار دارد.
قلعه دژمند
در گذشتههای دور ساکنان یک روستا و شهر برای امن کردن محل زندگی خود قلعههایی می‌ساختند که اگر روستا کوهستانی بود در قله کوه‌ها و در روستاهایی که در دشت‌های هموار بودند دور آبادی قلعه می‌ساختند در روستای خوئین استان زنجان نیز قلعه دژمند در زیر روستا ساخته شده است که شامل دالان‌ها، تونل و اتاقکهایی است که مردم روستا هنگام خطر به آنجا پناه می‌بردند.
حمام خوئین
حمام خوئین که هم‌اکنون در حال مرمت است، مسجد روستا که بر اساس اسناد موجود مربوط به دوره صفوی است و آسیاب‌ها از دیگر آثار باستانی این روستا است و همچنین بنای تاریخی میل خوئین که در ارتفاعات روستا قرار دارد و مربوط به قرن هفتم هجری است از بناهایی است که سالم مانده و برای عموم قابل بازدید است. علاوه بر آن باغات میوه این روستا که محصولات متعددی مانند گردو، گیلاس و … دارد، از جاذبههای گردشگری این روستاست.
کتابخانه‌ها
نخستین کتابخانهٔ زنجان به دستور سلطان محمد خدابنده در سلطانیه تأسیس شد. این کتابخانه حاوی نسخه‌های ارزشمندی به زبان عربی بود که در قطع بزرگ با حروف سیاه و طلایی نگارش یافته بودند. به احتمال زیاد عرفا و فقهای نامدار زنجان در قرون بعدی، صاحب کتابخانه‌های نفیس شخصی بوده‌اند که اکنون نشانی از آن در دست نیست. امیر محسن زنجانی (فوت ۱۱۴۸ هـ. ق) صاحب کتابخانه معتبر و نفیسی بوده‌است که در حمله افغان‌ها به ایران دچار آتش‌سوزی و نابودی گردیده‌است.
کتابخانه شیخ فضل‌الله شیخ الاسلام زنجانی (قرن ۱۳ هـ. ق) حاوی نسخه‌هایی از قرن ۱۱ هـ. ق بوده و میرزا ابوعبدالله زنجانی (علامه زنجانی) کتابخانه‌ای شامل پنجاه هزار جلد کتب و رسائل فلسفی داشته{تعدادی از کتاب‌ها در کتابخانه شخصی فرزندانشان دکتر لطف اله ضیایی و دکتر محمد صادق ضیایی} که از جمله آثار موجود در آن سعدالسعود تألیف ابن طاووس (فوت ۶۶۴ هـ. ق) به خط خود مؤلف بوده‌است. در این کتابخانه هشت رساله نیز به خط بابا افضل کاشانی (قرن ۷ هـ. ق) موجود بوده‌است.
کتابخانه مسجد چهل‌ستون زنجان در سال ۱۲۸۴ هـ. ق به دست ملا علی زنجانی تأسیس شد که به نوعی نخستین کتابخانه عمومی شهر نیز به‌شمار می‌رود.
«کتابخانه سهروردی»، نخستین کتابخانه عمومی زنجان به سبک جدید، در سال ۱۳۴۱ هـ. ق (۱۳۰۱ خورشیدی) تأسیس شد که تا سال ۱۳۷۰ خورشیدی دارای مجموعه‌ای در حدود ۱۹۰۰۰ جلد کتاب بود. از کتابخانه‌های دیگر شهر می‌توان به کتابخانه مسجد سید اشاره کرد که توسط آیت‌الله سید عزالدین محمد حسینی زنجانی برای استفاده طلاب علوم دینی بنا شده و شامل تعدادی نسخ نفیس خطی است