بازار تاریخی زنجان

طبق اسناد و متون تاریخی ساخت آن در سال ۱۲۰۵ هجری قمری در دوران حکومت آقامحمد خان قاجار آغاز و به سال ۱۲۱۳هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان پذیرفته است. و در دوره های بعد نیز به بنای آن افزوده شد از جمله ساخت چندین سرا، مسجد، گرمابه و… مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قیصریه، بازار بزازها، حجت الاسلام، امامزاده و عبد العلی بیک است. این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، بسیار غنی و مهمترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می شده است.
بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می شود از جمله راسته زرگرها، کفاشها، بزازها، سراجها و … . از کاروانسراهای جالب این مجموعه که نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا نموده، سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می توان نام برد احتمالاً در سال ۱۳۰۰ ه.ق تکمیل شده است.
گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوع راسته ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر، همچنین وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم بوده است.
خصوصاً از نقطه نظر بکار بردن تکنیک های معماری و سبکها وشیوه های تزئینی دوران قاجار که در راسته ها، حجره ها، چهار سوقها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه ها به زیباترین شکل و شیوه أی اجرا شده است. از جمله کاربرد انواع طاق و قوسهای هلالی، جناغی و ضربی، گهواره أی خاصه در راسته های اصلی و فرعی مزین به آجر چینیهایی با طرحهای مختلف هندسی، خفته و راسته، حصیری و بکارگیری تکنیک آجر و کاشی، و کاشیکاری به رنگها و طرحهای قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق نماها، طاق و قوسها و همچنین ستون نماهای گلدانی در مساجد و سراها قابل ذکر میباشد که اوج این سبک های معماری و شیوه ها و نوآوریهای تزئینی در اجزا, و ارکان مساجد خاصه مسجد جامع به ظهور رسیده و این مجموعه را در طول تاریخ خود تبدیل به یکی از یادمانهای ارزشمند و زیبای هنری و معماری دوران قاجار ساخته این مجموعه در فهرست آثار ملی کشور به شماره ۴۴۴/۱/۱۴/۶/۱۳۷۴ به ثبت رسیده است.
طرح مطالعه و احیای بازار زنجان
این طرح شامل بخشهای زیر می باشد.
– مطالعات تاریخی و تحلیلی
•    نحوه تشکیل بازار زنجان
اگر چه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان بدرستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخین و همچنین چگونگی قرار گیری اجزا گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکل گیری و رشد و توسعه این بازار می باشد.
بازار زنجان با توجه به قرار گیری زنجان در مسیر راههای تجارتی شرق – غرب، در امتداد مسیر قزوین – تبریز ایجاد شده و متصل کننده دروازه قزوین به دروازه تبریز می باشد. از سوی دیگر ارتباط بسیار قوی زنجان با مناطق مرکزی از طریق کردستان و همینطور نیاز روستائیان اطراف بویژه در بخش های جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی عمده  شرق – غرب ، وجود پل میر بها الدین موئد این مطلب است که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه ناحیه با زنجان از طریق این پل . راهی که از آن به شهر و بالتبع به بازار منتهی میشود بوده است . بنا براین میتوان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه عمده جستجو کرد .
بررسی نقشه بازار و شهر زنجان نشان میدهد که این نقطه تلاقی ، در محل برخورد کوچه حمام میر بها الدین با راسته بازار است . و حمام میر بها، مسجد میرزائی و منازل مسکونی با ارزشی که در این بخش وجود دارند این نظر را تقویت می کنند . بطور قطع نزدیکی این هسته به میدان ورکچی ها در سمت غرب آن که با توجه به چگونگی شکل گیری شهر و نقشی که اینگونه میادین در شهر ها و بازار ها داشته اند یکی دیگر از دلایل اثبات این مدعاست . مطالعه موقعیت شهر و حصار آن و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت شرق بوده و بخش شرقی بازار متاخر تر از بخش غربی آن است . چرا که حصار شهر در بخش غربی ، در حوالی خیابان اصغریه بوده و این امر امکان تصور رشد بازار رادر خارج شهر منتفی می دارد .
در جریان رشد بازار زنجان توسط راسته ها ، سراها ، میادین ، تیمچه ها ، بازار ها ، دالانها ، مساجد ، حمام ها ، تکیه ها و سایر عناصر آرایش می یابد تا جائیکه امروزه با رقمی معادل یکهزار باب مغازه و در حدود پنحاه نوع مشاغل مختلف ، نقش مهمی در سطح شهر و منطقه دارد .
•           راسته ها :
راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی ، در خیابان اصغریه به پایان می رسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد . در بدو شروع بازار از سمت شرق ، دو راسته به موازات یکدیگر شکل می گیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند .
•           راسته های فرعی :
تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشکیل راسته های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می یابند . راسته های حاج حسن ، ترابی ، حاج حیدر ، انگورانی ، صباغها، رستمخانی و آقا از جمله راسته های فرعی بازار زنجان محسوب می شوند . مهمترین شاخه فرعی بازار ، راسته حجه الاسلام است که بموازات راسته اصلی بوجود آمده و به قیصریه متصل می شود.
•           قیصریه :
بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر بها است . در حال حاضر قیصریه زنجان محل فروش اجناس لوکس میباشد . موقعیت قیصریه زنجان که از راسته های اصلی منشعب می شودو آنرا به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می کند باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعالترین محور های بازار است .
•           سراها:
کاروانسراهای بازار زنجان یا بعبارت دیگر سراهای آن از ارزشمند ترین عناصرتجاری و معماری این بازار به حساب می آیند . سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند . نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر کت در داخل آنهاست .
سراهای ملک ، حاج شعبان ، حاج فتح ا… ، حاج جواد ، نهالی ، شاطرعلی ، حاج رحمان قربانی ، حاج کلبعلی ، حاج شامی ، بالاو پائین از جمله سراهاب یک حیاطی بازار زنجان هستند.
•           میادین :
در حوالی دروازه های شهر کاروانسراهائی ساخته می شدند که برای اطراق کاروانهای تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می گرفتند در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدانهائی بوجود می آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده اند و جود این میادین باعث می شد تا فرو شندگان دوره گرد ، روستائیان و بازرگانانی که بین شهرها آمد وشد داشتند بتوانند در این فضا ها به خرید و فروش بپردازند . و نزدیکی این میدانها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می شد نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار می باشد .
•           تیمچه ها :
تیمچه های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه ای که دارند از نقاط عطف حرکتهای پیاده راسته بازار به شمار می روند بعنوان مثال تیمچه های چهار دربی در قسمت شرقی بازار ، جمع کننده حرکتهای ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیر راسته اصلی می باشد.
 
•           پذیرش بافت قدیم همانند یک واحد که در طول زمان متغیر در حال تحول بوده است
 و در این راستا زمان ما نه تنهابایستی در کنار بافت قدیم ، همراه آن و در پیوند با آن اقدام نماید بلکه موظف است تمامی ابزار های قوی و دستاورد های جدید فضائی و حتی اجتماعی و انسانی و تولیدی خود را جهت تضمین ارائه حیات این مجموعه ها بکار گیرد. با توجه به این اصل که جریان آرام بافت قدیم پذیرای حرکت ناموزون و سریع نمی باشد اقدام ما می بایستی بر خورد قدیم و جدید را بجای رویا روئی به یک تبادل و پیوند تبدیل نماید.
•           حفظ و حراست بافت قدیم همانند یک یادواره
معنی و مفهوم واقعی آن عبارتست از قطع شریان حیات و حفظ نمادین موجود در بافت قدیم ، این اقدام همانند حفظ جسد مرده ای است که حیات و تحرک واقعی و تبادل و ارتباط عملی و معنوی خود را از دست داده است . حفظ و حراست یک مجموعه و یک بافت عبارتست از حفظ تغییر و تحولات آن بشرطی که این تغییرات باعث انهدام طبیعت انسانی و ویژگی ذاتی آن نشود . در این راستا علل اضمحلال و عوامل مخل تشخیص داده می شوند . و حتی ممکن است عوامل دیگری که زمانی با این پیوستگی کار می کرده اند ولی بتدریج از بین رفته اند ، احیا و باز سازی گردند و یا گاهی ممکن است عوامل مشابه جایگزین آن شوند . در اصل هدف همیشه حفظ و نگهداری ار تباط بین عناصر حجمی و فضائی و عملکردی است ولی نظام برنامه ریزی در این هدف همانند نظام برنامه ریزی در طراحی جدید نیست ، در طراحی جدید ما یک واقعیت اقتصادی ، اجتماعی ، فضائی و … را در بنا در نظر می گیریم و در نهایت یک فرم فیزیکی متناسب   با نیاز مورد نظر است در حالیکه بافت قدیم و مجموعه قدیمی و تک بناهای موجود در بافت قدیم از پیش دارای یک فرم فیزیکی هستند، که به ما سپرده شده اند و وظیفه ما یافتن یک سری اصول اقتصادی ، اجتماعی متناسب و متضمن حفظ ارزشهای فضائی حجمی و هنری آن است . و این برنامه ریزی وقتی موفق است که در سطح منطقه و شهر به اجرا در آید و محلات قدیمی و بافتهای ارزشمند زندگی یافته و فعال شوند و عملکردی بیابند که اگر درست شبیه به عملکرد اصلی نیست ، حد اقل مترادف با عملکرد اولیه باشد. و در این رابطه امر حفاظت و احیا ، مستلزم حمایتی مادی و اقتصادی خواهد بود . ( متناسب کردن جهت زندگی و احیا فضاهای مختلف )
بررسی طرح مطالعه و احیاء بازار زنجان
پروژه مطالعه و احیای بازار زنجان و محله پیرامون آن شامل ۲ بخش زیر میباشد .
الف – مطالعات تاریخی و تحلیلی
ب – طرح بهسازی و احیا بازار زنجان و محله پیرامون آن ، طرحهای الگوئی و ضوابط ساخت و ساز
در بخش اول ، معرفی کلی از عناصر بازار زنجان صورت گرفته است و جایگاه هر یک از عناصر در بازار مشخص شده است . در بخش بعدی پس از بیان روش های حفظ و حراست و احیای بافتهای قدیمی ، روش و نوع برخورد با موضوع مشخص شده است .
روش انتخابی که روشی مناسب در برخورد با موضوع میباشد متضمن ادامه حیات بافت قدیم می باشد . چرا که پویائی مجموعه در گرو ارتباط و فعالیت دو مجموعه قدیم و جدید میباشد و در واقع این روش به بافت قدیم به عنوان بافتی که همواره در حال تحول است توجه می شود .
پس از انتخاب روش مناسب برخورد با موضوع پروژه کار مطالعات و جمع آوری اطلاعات و برداشت های میدانی انجام شده است . و نقشه های مختلف از جمله نقشه کاربری ، کیفیت ساختمانی ، قدمت ساختمانها ، مصالح و… تهیه شده است .
در بخش مطالعات ابتدا جایگاه بازار در سطح شهر بعنوان یکی از چهار قطب تجاری از دیدگاه طرح جامع و محدوده بازار زنجان مورد مطالعه قرار گرفته است . در واقع در انجام این طرح نیز طبق روال ، طرحهای بالادست  مورد توجه قرار گرفته است بطوریکه در بررسی و مطالعه پروژه مذکور در چندین مورد از جمله تقسیم بندی شهر و … و ارجاع به طرح جامع و مبنا قرار دادن آن به چشم می خورد که از نقاط قوت این پروژه می باشد .
پس از انجام مطالعات،عملیات برداشت میدانی و تهیه نقشه کاربری اراضی ، کیفیت ساختمانها ، قدمت ، مصالح و … انجام شده است که بخش مهم در انجام پروژه میباشد . یکی از نکات مثبت در مرحله شناسائی و مطالعه تقسیم محله بازار به دو بخش ویژه و محله بازار میباشد، که ضوابط هرکدام بطور جداگانه ارائه شده است .
پس از تقسیم محله بازار به دو بخش ، مشکلات و نارسائیهای هر دو بخش بررسی و مشخص گردید ه ، سپس راهکارهائی جهت رفع و بهبود مشکلات و نارسائیها ارائه شده است .
طرح کالبدی پیشنهادی علاوه بر اینکه مشکلی را حل نکرده بلکه آنرا تشدید نموده است بدین معنی که نوع فضا و دسترسی پیشنهادی به آن به گونه ای است که این محدوده را در جریان حرکت پیاده شهری قرارنمی دهد . علاوه بر این عملکرد پیشنهادی به تفکیک نوع فعالیت نبوده به فعالیتهای موجود و وضعیت اقتصادی محل نیز توجه نشده است.