بقعه ملا حسن کاشی

از جمله ویژگی­های بارز این بنا، کاربرد خط معقلی با بنایی است که به شیوه آجر و کاشی به رنگ فیروزه ای بر گلوی گنبد و نمای خارجی بدنه اجراء شده است. قرینه سازی در ساختار ، و تزئینات مقرنسی از نوع معلق به رنگ سفید و  قهوه ای در سطوح داخلی گنبد می باشد.

 این بقعه از نمای بیرونی دارای پلان هشت ضلعی و دورنمای داخلی با ترکیب و تلفیق ایوان های جانبی به مربع تبدیل شده است. اضلاع هشت گانه به قرینه مقابل به هم هر یک ۵/۸ متر و ۷۰/۷ متر طول دارند.

ایوان های چهار گانه در طبقه هم کف با دهلیز زیبایی به یکدیگر مرتبط است. ایوان های کوچک که به دو طبقه تقسیم شده اند با یک پله ارتباطی با ایوان های بزرگ در طبقه هم کف مرتبط می گردند.

حاصل این ارتباط، گنبد زیبایی است که بر هسته چهار گوش مرکزی نشسته است. این گنبد با ساقه نسبتاً بلند از نوع گنبدهای دو پوششی است که یک پوشش تزئینی نیز بر آن افزوده شده و من حیث المجموع با گنبد الله الله مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی قابل مقایسه است. ساقه گنبد از نظر تزیینات به چهار بخش تقسیم شده، بخش نخست، نقش نخل معقل به طور معکوس تکرار گردیده، قسمت دوم اسماء جلاله و جملاتی نظیر اللهم صل علی محمد و آل محمد، به خط کوفی معقل اجراء شده  است. و قسمت سوم، تزئینات زیگزاگ و بالاخره تزئینات خطوط موازی از تلفیق آجر بر کاشی فیروزه ای پوشیده شده است. در کاشیهای لایه زیرین دو بیت شعر که ماده تاریخ اتمام بنا در آن منعکس است بدین مضمون به نظر می رسد:  

   رشگ جنت شد به یمن دولت طهماسب شاه      تربت کاشی که آمد خاک مشک آبش گلاب

خواستم تاریخ اتمامش بدانم عقل گفت:      سال تاریخ همان از «رشگ جنت» کن حساب

که «رشگ جنت» با محاسبه حروف ابجد در سال ۹۷۳ هجری قمری یعنی اواخر دوران سلطنت شاه طهماسب صفوی است.

تزئینات داخلی بنا که از عبارت مقرنس کاری گچی است در دوره فتحعلی شاه قاجار به هزینه عبدالله میرزا دارا، حاکم زنجان ساخته شده است. در زیر مقرنس کاری کتیبه ای به خط نستعلیق به شرح زیر وجود دارد:  

تاز هر عهدی که گویی خوشتر آمد عهد شاه،      عهد شه فرخ تر آمد از سعود مهر و ماه

جم نگین فتحعلی شاه آنکه فراشان او                   بارها افراشتند از فرق گردون بارگاه

از سر گردون در افتد افسر زرین مهر                گر کند روزی به سنگ انداز ازقصر او نگاه

تا شد از عدلش نهان دست ستم در آستین           کبک بر مسکین شهباز خندد قاه قاه

شد در این فرخنده صحرا وندرین دلکش چمن        چون به پیروزی نزول کوکب منصورشاه

خسرو عادل شکار افکن به هر سویی گذشت            تا فتادش جانب این بقعه ویرانه راه

گنبد گلزار مولانا حسن کاندر صفاش                         روضه خضراو باغ خلد بودندی گواه

ویرانه ای بی برگ و ساز                             چون گلستانی که دید آشوب اسفندار ماه

داد فرمان تا که سازد اختر برج شبی                    گنبد آن را که  بودی آسمانش در پناه

جم نشان شهزاده عبدالله آن کش آفتاب       از شرف هر صبحدم بر درگهش ساید حیات

آن وفا جویی که چون گیرد بهیجا تیغ رزم              مغز شیر آسمان از هیبتش گردد تباه

در ساقه گنبد مضامینی دل بر اسامی معماران و مرمتگران دوران قاجار نوشته شده:

          بود امیدوار از لطف غفار                            محب شاه دین فتحی معمار

          خاک و سنگ ره ولی خدا                                 ابن فتحی محمد بنا

این بقعه توسط دیواری که از لاشه سنگ اجراء شده محصور بود ولی امروزه با پیگردهایی که انجام پذیرفته حدود دیوار دقیقاً شناسایی و مورد مرمت و احیا قرار گرفته است.

در ورودی این مجموعه محدثاتی وجود دارد که شامل اطاق های نگهبانی و سرایداری در طرفین آن است و دیوار اطاق ها از نمای بیرونی به طاق نماهایی تبدیل گردیده و در وسط آن عبارت الله، محمد، علی به خط کوفی معقل نوشته شده که کلمات از ترکیب آجر و کاشی فیروزه ای رنگ پدید آمده، و در حاشیه طاق نماها عبارت لا اله الا الله تکرار گردیده است.