زنجان و شکوه شهری ۳ هزار ساله؛ سبک بنای آذری در زنجان

خانه ها و عمارت های تاریخی در استان و شهر زنجان، بنا به اقلیم و جغرافیای منطقه دارای ساختار ویژه در نحوه ساخت هستند به گونه ای که در نوع مصالح نیز می توان تفاوت هایی را با خانه های سایر نقاط کشور دید.

سه بار ویرانی طی سه هزار سال

شهین، خمسه، زنگان یا زنجان همه نام‌های شهری است که طی تاریخ سه‌هزارساله‌اش سه بار ویران‌ و هر بار باشکوه‌تر از گذشته احیاشده است و می‌توان این تولد دوباره را در تک خانه‌ها و بناهای قدیمی و زیبایش جستجو کرد.

بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شده و در آن زمان نام شهین یعنی منسوب به شاه به آن اطلاق می‌شده است و از اواخر دوره قاجاریه به علت استقرار ایل خمسه نام خمسه نیز بر آن نهاده شد.

شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیرمسکونی و مخروبه بوده است. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه‌ حاکم بوده شهر تجدید بنا شده و مجددا تکاپوی حیات در آن آغازشده است.

حال با مرور گزارش سیاحان و جهانگردان و هم‌چنین مطالعه متون تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناسی معلوم می‌شود علی رغم قدمت سه‌هزارساله، همه آثار فعلی و بافت شهری زنجان نسبتا جدید است.

به‌عبارت‌دیگر با عنایت به آنچه اجمالاً بیان شد شهر زنجان در دوره‌های مختلف براثر هجوم دشمن تخریب و به‌مرور شهر جدید بر روی خرابه‌های قدیمی احیاء شده است؛ بااین‌حال معماری اصیل زنجان همچنان با شاخص‌ها و مؤلفه‌های ناب خود شناخته‌شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان بابیان اینکه دوره‌های مختلف تاریخی نقش چشمگیری در شکل‌گیری سبک‌های معماری در این استان داشته است، گفت: دوره‌های سبک خراسانی، سبک رازی و سبک آذری دوره‌هایی بوده‌اند که هنر معماری ایران در این منطقه تجربه کرده است.

یحیی رحمتی با بیان اینکه «سبک آذری»، سبکی بوده که خاستگاه آن منطقه آذربایجان است، افزود: بزرگ‌ترین و اصیل‌ترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی در استان زنجان است که شامل گنبد تاریخی و عظیم سلطانیه است.

وی ادامه داد: در دوره سبک آذری به لحاظ استفاده از آرایه‌ها و تزئینات به کار رفته در بناها و ساختمان‌ها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می شود.

رحمتی، استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام در بناها، استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی را از ویژگی های سبک آذری دانست که این سبک را با سایر سبک‌ها دارای تفاوت‌هایی کرده است.

سبک معماری آذری جایگاه خاصی در ساخت‌وساز بناهای زنجان دارد

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان سبک معماری آذری جایگاه ویژه ای در ساخت‌وساز بناها در استان زنجان دارد، افزود: گنبد سلطانیه در شکل‌گیری مولفه های معماری در دوران بعد از خودش مؤثر بوده است.

رحمتی افزود: شاخص‌ترین اثر معماری قبل از اسلام تخت جمشید بوده است و شاخص‌ترین بنای معماری بعد از اسلام گنبد سلطانیه محسوب می شود.

وی گفت: گنبد سلطانیه تاثیرشگرفی بر معماری بعد از خود داشته و این امر نیز در شکل‌گیری سلایق معماری منطقه تأثیرگذار بوده است.

وی با یادآوری ویرانی شهر زنجان طی چهار دوره تاریخی براثر بلایای طبیعی و مسائل سیاسی، افزود: با توجه به بلایای طبیعی و اتفاقی همانند فتنه بابیه که برای شهر زنجان رخ‌داد و باعث ویرانی شهر زنجان در دفعات مختلف شده است، بناهای تاریخی این شهر دارای عمق تاریخی زیادی نیستند.

رحمتی یادآور شد: براثر فتنه بابیه که در زنجان اتفاق می‌افتد اکثر  خانه‌های متمولین زنجانی از بین می‌رود و هیچ بنای عظیمی به غیر از چند بنا مربوط به قبل دوره ناصری در شهر زنجان دیده نمی‌شود.

وی ادامه داد: باوجود همه ناملایمات و ویرانی‌های طبیعی و سیاسی باز رشد معماری و بناهای تاریخی زنجان از حرکت خود نمی‌ایستد و آثار ارزشمند تاریخی به‌صورت تک بنا و حتی بافت‌های ارزشمند تاریخی در شهر زنجان وجود دارند.

وی با اشاره به بناهای تاریخی زنجان در محدوده بازار زنجان، دروازه رشت، دوازده ارگ، میربها و محله حسینیه اعظم، گفت: تک بناهایی که در زنجان شکل گرفته تابع اقلیم و آب و هوا و شرایط معماری منطقه بوده است.

رحمتی افزود: بناهای تاریخی شناسایی‌شده در شهر زنجان شامل خانه ذوالفقاری‌ها، خدیوی‌ها، جمالی‌ها، ضیایی، باخ و مجموعه خانه باغ‌های معین و حکیمیان است.

بنای دارایی

عمارت دارایی در بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته، ظاهراً این بخش از شهر در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت رضاخانی تقریباً مقارن با اواخر جنگ جهانی دوم از سوی دولت وقت به صورت مجموعه ای به اماکن و ساختمان های دولتی اختصاص می یابد که عبارت بودند از عمارت دارایی در باغی معروف به همین نام، بنای دخانیات، اداره غله، انبار قند و شکر. به هر حال تاریخ ساخت بنای دارایی طبق کتیبه ای که بر فراز سردرهای ورودی جبهه شمالی و جنوبی بنا نقش شده به سال ۱۳۱۶ هجری شمسی اوائل حکومت رضا خانی باز می گردد که از همان ابتدا به امور مالیه اختصاص می یابد.

این اثر به شماره ۲۳۳۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. بنای دارایی در مرکز شهر زنجان و در داخل بافت قدیمی شهر، موسوم به سرچشمه واقع  شده که با توجه به بافت فعلی حدوداً در ضلع شمالی شهر که با شیب ملایمی منتهی به ارتفاعات می شود قرار گرفته است.

با عنایت به نوشته یادبود در قسمت بالای پنجره طبقه دوم که بیشتر آن از بین رفته در سال ۱۳۱۶ شمسی به عنوان ساختمان اداری ساخته شده  است این بنا در سه طبقه و با خصوصیات معماری دوره پهلوی (رضا خان) از قبیل پنجره های متعدد، تراس، قرینه سازی در طبقات، ساخته شده. با عنایت به نوع معماری و خصوصیات بارز آن به راحتی می توان نفوذ شیوه های معماری اروپا را در معماری این بنا تشخیص داد. از جمله مصالح بکار رفته در بنا می توان سنگ، آجر، آهک، سیمان، آهن را نام برد.

خانه بهمنی

خانه بهمنی مربوط به دوره پهلوی اول است و در زنجان، خیابان امام (ره)، خیابان خواجه نصیر طوسی، کوچه توفیقی، پ ۷۸/۱، ۷۸ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶ با شمارهٔ ۲۰۱۵۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه توفیقی

با عنایت به موقعیت گسترش شهر در جهت شرقی و غربی و وجود رودخانه معروف زنجان چای در جنوب شهر و همچنین مد نظر قرار دادن رشته کوه های ضلع شمالی شهر بنای توفیقی در قسمت شرقی شهر و در حد فاصل رشته کوههای مزبور رودخانه زنجان چای (در قسمت شمالی رود خانه) واقع است. بنای توفیقی در بافت قدیمی شهر در محله معروف به غریبیه بالا که به محله خرابه رجی نیز مشهور بوده، قرار دارد.

بطور کلی بنای توفیقی از نقطه نظر سبک معماری و سیاق تزئینی مصادیق الگوی متقارن معمول و رایج در اواخر قاجار و اوائل پهلوی ساخته شده اند است. این تقارن در شیوه معماری داخلی و سبک تزئینی در نمای خارجی به نقطه اوج می رسد. لمبه کاری شده با طرحها و رنگ های زیبا در نمای داخلی و سقف و همچنین بخش های آجر کاری شده در طرحها و موتیف های تزئینی متعدد، از جمله شاخص های معماری و شیوه تزئینی این اثر تاریخی است.

خانه خدیوی

بنای خدیوی در ضلع شمال غربی خانه ذوالفقاری و در سمت جنوبی خیابان هفت تیر واقع شده است.

نظر به اینکه هیچگونه کتیبه یا نوشته ای که دال به زمان ساخت بنا باشد به دست نیامده زمان دقیق ساخت بنا مشخص نیست لذا با عنایت به سبک و نوع سنگ به نظر می رسد در اوائل پهلوی ساخته شده است. خانه خدیوی از جمله بناهایی است که متاثر از الگوهای رایج از غرب با حفظ سنت های هنری و تزئینی ایرانی و ملهم از شیوه های محلی این سامان در عرصه معماری ایران شکل گرفته است. این عمارت به صورت دو اشکوبه ساخته شده است. بنا در حال حاضر به صورت مسکونی بوده و در اختیار مالک است.

بنای خدیوی را می توان یک نمونه کامل از نظر تزئینات دانست که در اوائل پهلوی در این استان ساخته شده است. از جمله تزئینات این بنا می توان به آجرکاری های نما، گچ بری های زیبا و ستون ها و نماها، لمبه کاری با نقوش متنوع، وجود ایوان که برروی شش ستون چوبی با پوشش گچی استوار شده و همچنین به وجود نرده های تزئینی اشاره کرد.

خانه حکیمیان

خانه حکیمیان یکی از خانه های تاریخی شهر زنجان است که در محله حق وردی از محلات قدیم زنجان قرار دارد خانه حکیمیان است که قدمت آن به اواخر دوره قاجار می رسد و سال گذشته به موجب تفاهم نامه بین اداره کل راه و شهرسازی و اداره کل میراث فرهنگی این خانه در قبال مرمت و احیاء به مدت ۱۰ سال به میراث فرهنگی استان برای کاربری گردشگری و فرهنگی واگذار شده است.

این خانه تاریخی متعلق به ادیب عزیزالله حکیمیان است و بنا به بررسی ها و اطلاعات بدست آمده وی پزشک طب سنتی بوده است و گفته می شود اجدادش از شاگردان ابن سینا بوده اند.

خانه تاریخی حکیمیان، با مساحت ۱۳۰۰ متر در آینده به یکی از مکان های دیدنی استان زنجان تبدیل خواهد شد، بنا بر مفاد تفاهم نامه، اداره کل راه و شهرسازی استان زنجان با ثبت این اثر تاریخی در فهرست آثار ملی، موافقت کرده است.

خانه تاریخی حکیمیان زنجان از دو بنا تشکیل شده که یکی از آنها متعلق به دوره مظفرالدین شاه قاجار است و مساحتی بیش از ۹۰۰ متر دارد. بنای دیگر متعلق به اواخر دوره پهلوی اول و اویل پهلوی دوم است که بیش از ۲۰۰ متر مربع مساحت دارد.

خانه شیخ الاسلام

خانه شیخ الاسلام در مجموعه حریم بازار واقع شده که در ضلع شرقی آن خیابان فردوسی و در ضلع شمالی مجموعه بازار تاریخی و خیابان ضیائی است. در ضلع غرب کوچه شیخ الاسلام و در جنوب نیز به بافت قدیمی و کوچه حسینیه منتهی می‌ شود.

منزل شیخ الاسلام به سبک خانه های قدیمی زنجان و با مصالح سنگ، آجر و ملاط در یک طبقه کار شده است باتوجه به تحقیقات به عمل آمده بنای مزبور در سال ۱۱۳۶ به دستور بانی، مرحوم شیخ الاسلام که یکی از علمای بزرگ زنجان بوده برای سکونت ساخته شده است.

خانه معین

این خانه در ضلع جنوب غربی زنجان و در مجاورت شمال رود خانه زنجانرود و غرب پل سردار خانه و باغ معین در اواخر دوران قاجاریه توسط حاج محسن معین التجار که یکی از معتمدین و متمولین شهر زنجان بوده، بنا شده است.

این اثر تاریخی از دو قسمت خانه و باغ تشکیل شده که لمبه کوبی های زیبای سقف و سر ستون های منقوش از تزیینات شاخص این بنا است. خانه در وسط باغی مشجر قرار دارد که یک حوض با چند جوی انشعابی، آب به نقاط مختلف باغ هدایت می شود.

عمارت ذوالفقاری

در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعه تاریخی ذوالفقاری واقع شده است که هم اکنون این مجموعه تقسیم شده و قسمت هایی از آن از بین رفته است. از جالب ترین بنا های باقی مانده این مجموعه، بنای تاریخی مرکز مجموعه بیرونی است.

این بنا در دو طبقه و یک سردابه ساخته شده، پلان بنا ایرانی و سبک ساختمانی آن تقلیدی از بناهای گوتیک اروپا است. این مجموعه دارای دو طبقه است. در طبقه اول قسمت اداری و حسابداری قرارگرفته و در طبقه دوم (که دارای دو راه پله است) تالارهای پذیرایی، اطاق های خواب، اطاق های نشیمن و سرویس های بهداشتی قرار دارد.

سقف اطاق ها در طبقات به طرز زیبایی لمبه کوبی شده و شامل طرح های هندسی و گره سازی است. تزئینات داخل بنا در طبقه همکف، کاشیکاری به سبک قاجاراست که طرح معروف لوتوس (نیلوفر آبی) را شامل می شود.

اوج تزئینات بنا در نمای جنوبی تمرکز یافته بدین ترتیب که سطوح خارجی به صورت یکپارچه مزین است به انواع آجر چینی (آجر تراش ساده، نقش‌دار و آجر مهری) دوره قاجار. عمارت ذوالفقاری قابل مقایسه با عمارت قوام السلطنه (موزه آبگینه) است. این اثر به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.