سیری بر مبارزات مردم زنجان در بهمن ۱۳۵۷
انقلاب در زنجان یک ماه زودتر از تهران به پیروزى رسیده بود ولى از آن‌جا که زنجان بخشى از ایران بزرگ بود، منتظر تعیین سرنوشت نهایى انقلاب در اصلى‌ترین نقطه کشور یعنى تهران بود. از همین رو مى‌توان گفت در بهمن، انقلابیون زنجان کار مستقلى که حاکى از درگیرى منطقه‌اى آنان باشد نداشتند. بنابراین در همه این ماه آنان صرفاً چشم به تهران و وقایع آن داشتند و در مواقع لازم به خیابان‌ها مى‌آمدند و از درخواست‌هاى پایتخت‌نشینان حمایت مى‌کردند. از آن جمله چندین بار جهت کناره‌گیرى بختیار، اعتراض به بستن فرودگاه‌ها به روى امام خمینى و حمایت از دولت بازرگان، دولت منصوب امام، به خیابان‌ها آمدند و بدین‌وسیله حمایت خود را از تهرانى‌ها و خواسته‌هایشان اعلام نمودند.
تنها درگیرى منطقه‌اى آنان در روز ۲۲ بهمن اتفاق افتاد که در جریان آن مردم با نیروهاى شهربانى درگیر شدند و چندین نفر به قتل رسیدند ولى این درگیرى معلول مقاومت شهربانى در مقابل مردم نبود، زیرا این نیروها قبل از این درگیرى با مردم اعلام همبستگى کرده و سوار بر ماشین‌هاى شهربانى در خیابان راهپیمایى کرده بودند، بلکه معلول یک اتفاق پیش‌بینى نشده بود که در جاى خود به آن خواهیم پرداخت. با این توضیح، وقایع این ماه مورد بازنگرى قرار مى‌گیرد.
پنج روز اول بهمن به برخى تمهیدات جزئى سپرى شد. از آن جمله، مردم در اول بهمن در نماز ظهر یکى از مساجد شنیدند که استاندار مستعفى زنجان اعلام کرده که استعفاى او مورد قبول واقع نشده و مى‌خواهد به زنجان بازگردد. در نتیجه مردم بلافاصله عکس‌العمل نشان دادند. آنان در نماز ظهر یکى از مساجد شهر اعلام کردند:«استاندارى که ۴۵ روز در زنجان بوده و هیچ خدمتى به مردم استان نکرد و به دستور او چندین نفر در این شهر شهید و مجروح شدند به درد این استان نمى‌خورد. در این مسجد هم‌چنین اعلام شد که چنان‌چه استاندار به زنجان برگردد، ما او را از شهر بیرون خواهیم کرد.»
در همین روز اولین قدم‌هاى عملى و در عین حال نمادین که مى‌توانست الگویى براى دیگر ادارات و نهادها باشد، برداشته شد. بدین معنى که دانشکده‌ى کشاورزى زنجان از این روز کلاس‌هاى عملى کشاورزى و دامپرورى براى مردم زنجان دایر کرد. مسؤولان این دانشکده به دنبال دستور امام خمینى در مورد کشت گندم، کلاس‌هاى آزاد براى مردم تشکیل دادند تا افراد با فراگیرى اصول اولیه کشاورزى و دامدارى به روستاها اعزام شوند و روستاییان را با اصول کشاورزى و نگهدارى دام آشنا سازند. این دانشکده هم‌چنین تصمیم گرفت بذر و ماشین‌آلات خود را در اختیار روستاییان قرار دهد.
«على‌رغم دستور امام مبنى بر تخلیه تأسیسات نفتى از مأموران نظامى، صبح روز ۵۷/۱۱/۴ یکى از کارکنان تأسیسات نفتى در منطقه خط لوله زنجان اطلاع داد که هنوز سربازان این محل را ترک نکرده‌اند. وى اضافه کرد معلوم نیست چرا مأموران حاضر به ترک این قسمت از تأسیسات نفتى نیستند.»
«در همین روز به دنبال مختل شدن امور شهردارى پس از استعفاى انجمن شهر، کارکنان شهردارى خواستار بازگشت شهردار زنجان به سمت خود شدند. نمایندگان این شهر در عمل از بازگشت شهردار به سمت خود مخالف بودند، چنان‌چه یکى از نمایندگان گفته بود چون انجمن با استعفاى اعضاى آن منحل شده است، شهردار نیز خود به خود مستعفى تلقى مى‌شود.»
«آخرین فعالیت‌ها از این دست که حاکى از پایان مشغله‌هاى جدى انقلابیون و پرداختن آنان به امور درجه دو بود، تلگرام گروه کثیرى از مردم زنجان به مجلس شوراى ملى و درخواست استعفاى نمایندگان‌شان بود. آنان پس از اجتماع در یکى از مساجد شهر، تلگرامى به عنوان نمایندگان خود در مجلس شوراى ملى مخابره کردند و از آنها خواستند که هر چه زودتر استعفا کنند. در این تلگرام آمده بود نمایندگان فعلى زنجان در مجلس شوراى ملى، نمایندگان واقعى مردم نیستند و باید هرچه زودتر به صفوف ملت بازگردند.»
«روز پنج‌شنبه عده‌اى حدود ۱۰ نفر از بازنشستگان انتظامى در سالن بحرینى آموزش و پرورش زنجان به خاطر طرفدارى از قانون اساسى اجتماع کردند. کارمندان آموزش و پرورش زنجان نیز به عنوان اعتراض به این برنامه، اداره را ترک کردند و حدود ساعت ده در مسجد ولى‌عصر اجتماع کردند. در این زمان بلندگوى مسجد از مردم خواست وقتى به خیابان مى‌روند مواظب باشند که با طرفداران قانون اساسى برخورد نداشته باشند. یکى از طرفداران قانون اساسى گفت که به ما گفته بودند که جمعى از مأموران با لباس شخصى به ما ملحق خواهند شد ولى چون آنها نیامدند و تعداد ما کم بود، این جا را ترک کردیم.»
«با پخش اخبار بسته شدن فرودگاه‌ها جهت ممانعت از ورود حضرت امام خمینى به ایران، بار دیگر لزوم راهپیمایى‌هاى عظیم و تحت فشار قرار دادن دولت بختیار در زنجان احساس شد. به همین منظور روز جمعه ۵۷/۱۱/۶، حدود چهل هزار نفر از مردم زنجان براى اعتراض به بسته شدن فرودگاه به راهپیمایى پرداختند و علیه دولت بختیار شعار دادند. روز ۵۷/۱۱/۸ نیز راهپیمایى مشابهى با همان درخواست‌ها با جمعیتى حدود صد هزار نفر در زنجان صورت گرفت. راهپیمایان که در دماى ۱۸ درجه زیر صفر به خیابان‌ها آمده بودند شعارهایى علیه دولت و به طرفدارى از امام خمینى سر دادند. به گزارش کیهان، در این راهپیمایى همه گروه‌هاى اجتماعى شرکت داشتند.
راهپیمایى دیگرى نیز با همین درخواست در سه‌شنبه ۵۷/۱۱/۱۰ صورت گرفت. راهپیمایى‌کنندگان پس از طى مسیر خیابان‌هاى شهر، به مسجد ولى‌عصر برگشتند.
علاوه بر راهپیمایى‌هاى اعتراض‌آمیز به اقدام رژیم در بستن فرودگاه‌ها به روى حضرت امام، روحانیون زنجان تلگرامى در حمایت از متحصنین دانشگاه تهران ارسال کردند. متن این تلگراف به شرح زیر است : « شما در طول مبارزات ضداستبدادى و ضداستعمارى ملت ایران همواره نقش تعیین‌کننده‌اى داشتید و اینک به‌عنوان اعتراض به یک دسیسه مذبوحانه دیگر دستگاه جبار و ضد مردمى که از ورود رهبر عالى‌قدر اسلام حضرت آیت‌الله العظمى الامام خمینى مدظله جلوگیرى به عمل مى‌آورد، در مسجد دانشگاه تهران تحصن اعلام فرموده‌اید. ما جامعه‌ى روحانیت زنجان، پشتیبانى قاطع خود را از درخواست مشروع و قانونى آن حضرات اعلام مى‌داریم.»
«با ورود امام خمینى مانند سایر مناطق کشور جشن و شادى فراوانى برپا شد و طبقات مردم از مقابل منزل آیت‌الله سید هاشم موسوى به راهپیمایى باشکوهى مبادرت نمودند.»
«در مورخ ۵۷/۱۱/۱۵، کارکنان و کارمندان شهردارى، آتش نشانى، سازمان آب، اداره‌ى مخابرات، شبکه‌ى بهدارى و بهزیستى، اعضاى هیأت علمى، ادارى و دانشجویان دانشکده‌هاى کشاورزى و شرکت‌هاى راه و ساختمان و تأسیسات محلى در زنجان با ارسال بیانیه‌اى همبستگى خود را با ملت مبارز ایران تا برقرارى یک حکومت ملى اعلام داشتند.» در ۱۶ بهمن ۱۳۵۷، اداره‌ى حفاظت استاندارى زنجان، حفاظت آموزش و پرورش و اداره پست منحل شد.
مهندس بازرگان از طرف امام خمینى در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۵۷، به ریاست دولت موقت انتخاب شد. از آن‌جایى که دولت منصوب به شاه هنوز در مصدر کار بود، همه‌پرسى مردمى لازم بود که وى ناچار به کناره‌گیرى شده و مسند خود را به بازرگان تحویل دهد. این همه‌پرسى در سراسر کشور از طریق راهپیمایى‌هاى عظیم مردمى انجام پذیرفت. در زنجان نیز چندین راهپیمایى و اجتماع بدین‌منظور انجام گرفت. از جمله مى‌توان به راهپیمایى‌هاى ۱۶/۱۱/۵۷، ۵۷/۱۱/۱۹، ۵۷/۱۱/۲۱ و اجتماع ۵۷/۱۱/۲۲ اشاره کرد.
راهپیمایى ۵۷/۱۱/۱۶ با جمعیتى در حدود پنجاه هزار نفر و راهپیمایى روز ۱۹ بهمن با جمعیتى حدود صد هزار نفر انجام گرفت. و در راهپیمایى روز ۵۷/۱۱/۲۱، علاوه بر مردم زنجان، مردم سجاس نیز به همین منظور راهپیمایى کردند. هر دو گروه علاوه بر طرفدارى از امام خمینى و پشتیبانى از دولت بازرگان خواستار استعفاى نمایندگان خود از مجلس شوراى ملى شدند. در اجتماع روز بیست و دوم نیز فقط معلمان حضور داشتند.
«در ۱۷ بهمن ۱۳۵۷، جنازه دو شهید زنجانى با شرکت گروه بى‌شمارى از مردم در زنجان به خاک سپرده شد. یکى از این شهدا کریم کریمخانى بود که چند روز پیش از این تاریخ در مقابل دانشگاه تهران هدف گلوله قرار گرفته و شهید شده بود و دیگرى حسین انصارى نام داشت که به علت داشتن عکس و اعلامیه‌هاى امام خمینى در پادگان مراغه شهید شد.»
تا پیروزى قطعى انقلاب اسلامى در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، چند کار مهم نیز صورت گرفت. از جمله اینکه در چهارشنبه، ۱۸ بهمن ۱۳۵۷، آیت‌الله حاج سید هاشم موسوى و آیت‌الله عابدى از روحانیون زنجان با امام خمینى ملاقات کردند.
از رویدادهاى مهم دیگر روزهاى قبل از پیروزى که متأسفانه پایان خوبى نداشت، همبستگى شهربانى زنجان با ملت بود. بدین معنى که در ساعت ۶ بعد از ظهر روز گذشته، عده‌اى از دهات اطراف زنجان در حالى که چند نفر از آنها کفن به تن داشتند به زنجان آمدند و به طرف شهربانى شهر به راه افتادند. در این هنگام مأموران آموزش شهربانى که سوار دو «ریو»ى ارتش بودند با مشاهده این گروه به نشانه همبستگى، مردم را سوار ریوها کرده و با آنها در خیابان به راه افتادند. زمانى که مردم قصد ورود به شهربانى را داشتند، سرتیپ کهالى، رییس شهربانى، بیرون آمد و با مردم سوار یک اتومبیل شد، اما ناگهان توسط چند نفر با چوب مضروب شد و دوباره به ساختمان شهربانى انتقال یافت. در این هنگام ناگهان تیراندازى از داخل شهربانى به سوى مردم آغاز شد که پنج نفر شهید و چهار نفر زخمى به جاى گذاشت. بالاخره شبانه مردم مسلح توانستند شهربانى، کلانترى یک و ژاندارمرى زنجان را گرفته، تحویل نیروهاى انتظامى منتخب مردم بدهند.
اسامى شهداى تاریخ ۵۷/۱۱/۲۲ عبارت بودند از: حجت‌الله دهستانى، اسماعیل فلاح، نجف على خدایى و هدایت‌الله زمانى. روزنامه اطلاعات تعداد مجروحان را پنجاه نفر نوشت.
در همان شب ۲۲ بهمن چون پیروزى انقلاب حتمى شده بود، مردم شبانه مجسمه‌هاى شاه و پدرش را به پایین کشیدند و با شور و هیجان خارق‌العاده‌اى به شادى پرداختند. عده‌اى در خیابان‌ها مشغول راهپیمایى و شعار دادن بودند و صداى بوق ماشین‌ها سراسر شهر را فرا گرفته بود. رانندگان، همگى آنتن‌هاى ماشین‌هاى خود را بالا کشیده و عکس امام را در ماشین‌هاى خود نصب کرده بودند و ارتشى‌ها در حالى که عکس امام را در دست داشتند، با مردم سوار بر ماشین‌هاى خود از خیابان‌ها عبور مى‌کردند.
منبع: کتاب انقلاب اسلامی در زنجان، مسعود بیات، مرکز اسناد انقلاب اسلامی