چاروق دوزی در زنجان

چاروق دوزی یکی از صنایع دستی بومی استان زنجان است و نوعی پای پوش سنتی که با استفاده از چرم گاو و نخ های ابریشمی رنگارنگ و در انواع مختلف ( طرح توری و پرده بند ) دوخته می شود.

ارزش فرهنگی و هنری آن هنرشناسان داخلی و خارجی را شیفته نقوش انتزاعی و اصیل خود می نماید که قدمت آن به دوره ساسانی و اوج تزیینات آن به دوره صفوی می رسد.

در زمان قدیم چاروق به یک شکل کاملا ساده دوخته می شده است و تغییر و تحولاتی که امروزه بر روی چاروق ها مشاهده می شود ، برای اولین بار توسط مرحوم اصغرخطیبی صورت گرفته است.

به گفته مرحوم اصغر خطیبی در گذشته چاروق های تولیدی بوسیله قالب ساخته نمی شده و به همین دلیل چاروق های تولید شده دارای سایز یکسان و مناسبی نبوده اند.

ایشان اولین قالب چاروق را با استفاده از گل با روکش کاغذی ساخته اند.

از نمونه چاروق های ابتکاری مرحوم می توان به چاروق های پشت بسته گلدار، تمام پرده بند و گلدار و چاروق های معمولی متداول اشاره کرد.

نا گفته نماند که به همت استادکار با تجربه این رشته، استاد غلامعلی رضایی که یکی از استادان قدیمی این رشته می باشند، بیش از ۷ نوع طرح جدید الهام گرفته از چاروق های اولیه به طرح های سنتی چاروق اضافه شده است.

انواع چاروق های تولیدی به شکل روفرشی، کفش های چرمی، چاروق های تمام پرده بند که قسمت رویه آن پرده بافی می شود.

چاروق به شکل امروزی

امروزه چاروق، کاربرد مصرفی خود را تا حدودی از دست داده و حالتی تزیینی به خود گرفته به گونه ای که زنان و دختران شهری از آن به عنوان کفش روفرشی استفاده می کنند.

نخ ابریشمی رنگی، نخ گلابتون، مخمل، پاشنه های چوبی، نوار زیگزاگ، چرم گاو و … از جمله موادی است که در چاروق دوزی مورد استفاده قرار می گیرد و گزن، سوزن، درفش، قلاب، چکش و مشته از ابزارهای چاروق دوزی است که مشابه ابزار کفاشی می باشد.

چاروقی که هم اکنون در زنجان عرضه می شود, به صورت یک صنعت دستی ظریف و تزئینی کاربرد دارد و به کلی با چاروق های قدیمی متفاوت است.

چاروق قدیمی زنجان, نوعی پای پوش بوده است که از چرم خام ساخته شده و در روستاها بیشتر مورد استفاده چوپانان قرار می گرفت و اغلب بدون پاشنه بوده و با تسمه هایی به ساق پا پیچیده می شد.

آثار فرهنگی استان زنجان

در سالهای اخیر در زنجان نوعی چاروق ساخته می شد که رویه آن چرم قرمز رنگی (که دباغان زنجان تهیه می کردند) است و معمولاً هم بدون بند و تسمه بوده و نوکی عقابی و برگشته دارد.

این نوع چاروق که تولید آن از حدود ۳۰ سال پیش نیز رواج داشت, اینک کمتر تولید می شود. چاروق کنونی زنجان فرم و شکل خاص و ظریفی دارد و دارای حالتی زینتی بوده و بیشتر برای راه رفتن روی قالی مورد استفاده قرار می گیرد.

این نوع چاروق بیشتر به شکل نعلین و به صورت پاشنه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم بوده و رویه اش از نخ های ابریشم و گلابتون به رنگ های مختلف بافته و تزئین می شود.

از استادان معروف چاروق ساز زنجان, استاد “اصغر خطیبی” است که برای اولین بار اقدام به پاشنه گذاری جهت چاروق کرده است.

سابقه چاروق دوزی در زنجان

چاروق عبارت از پاپوش و پای افزار است که از قدیم الایام  مورد استفاده بوده و با اشکال مختلف و تهیه و ساخته می شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است.

در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است« چارق { ترکی = چارغ = چاروق} کفش چرمی که بندها بساق پا پیچیده می شود. پا تا به ، پالیک.» درزیر این شرح زیر چاپ شده است.

دراصطلاح محلی به لهجه ترکی چاروق را ( چارخ) تلفظ می‌کنند.

چاروقی که مورد نظر ماست و هم اکنون در زنجان بصورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه میشود  با چاروقی که در ادبیات ما از آن نام برده‌اند( چارقت دوزم کنم شانه سرت « مولوی» ) یا در قدیم مورد استفاده بود، به کلی مغایر و کاربرد آن نیز متفاوت است.

چارق در گذشته نوعی کفش و پاپاوش بوده که از چرم ساخته می شده و در روستاها بیشتر چوپانان از آن استفاده می کرده‌اندو اغلب بدون پاشنه بود، با تسمه‌هائی که به ساق پا می پیچیده‌اند.

درسالهای اخیر نیز در زنجان نوعی از چاروق ساخته می شد که رویه آن از چرم قرمز رنگی بود که دباغهای زنجان با دست عمل می اوردند و کارخانه‌ای نبود .

این نوع چاروق بدوت تسمه و بند بوده است با نوک عقابی برگشته و در آن هنگام که بازار کفاشان زنجان رونقی داشت و کفش ماشینی در کار کفش دوزی و کفاشی وقفه ایجاد نکرد.

یعنی تا ۲۰ سال پیش ، ازاین نوع چاروق ساخته می‌شد ولی امروز بطور کلی مترک شده و دیگر کسی از آن نوع چاروق درست نمی کند.

دوخت جدید چاروق

چاروق ظریف که مورد نظر و مورد بحث ماست فرم و شکل خاصی دارد با مواد اولیه ویژه‌ای که صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاقهای مفروش ساخته می شود که سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود.

ولی چند سالی است که بصورت نعلین و پانه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگهای مختلف از نخهای ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین می شود.

نیز پاپوش سنتی مردم شمال شرق ایران است، چارق کلمه ای ترکی به معنای پای افزار یا پاپوش که بندها وتسمه های بلندی دارد و بندهای را به ساق پا می پیچند.

چارق دارای نوکی بر گشته به بالا بوده و جنس آن از چرم طبیعی است که با نخ های ابریشم الوان و اشکال مختلف زینت داده شده و برای زیباتر شدن این پاپوش در نوک آن منگوله، استفاده می شود که از نخ های ابریشم رنگی تهیه می شود.

چارق دوزی:

چاروق دوزی یکی دیگر از هنرهای دستی است که دستهای ظریف هنرمندان زنجانی درتولید آن مهارت ویژه ای دارند. این چارقها مشخصا” زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد.